Як у Мінску 35 гадоў таму студэнты пацярпелі за свае правы

Бяскрыўднае святкаванне Дня філосафа ў 1981 годзе прывяло да рэпрэсій і смерці аднаго з удзельнікаў.

Пра студэнтаў-філосафаў 1981 года на гістарычным факультэце Белдзяржуніверсітэта да сёй пары ходзяць легенды. Хіба што ў іх і засталася памяць пра тыя падзеі, бо агалошвання такіх пасажаў у першай палове 1980-х імкнуліся пазбягаць, а з часам і проста забыліся на іх. Але малады гісторык Уладзімір Валодзін правёў уласнае даследаванне таго, як цкавалі студэнтаў-нонканфармістаў у 1980-х, і зладзіў экскурсію па сталічных мясцінах, звязаных з тымі падзеямі.

Служба інфармацыі “ЕўраБеларусі” далучылася да шпацыру.

Вандроўку па горадзе мы пачынаем з так званай “капейкі” – першага інтэрната БДУ, што на вуліцы Свярдлова. Гэты інтэрнат быў пабудаваны ў першыя пасляваенныя гады і адразу атрымаў нумар адзін, хоць на той час існавалі і старэйшыя інтэрнаты. У 1980-х “капейку” засялялі студэнты розных аддзяленняў гістфака. У той час аддзяленне філасофіі было часткай гэтага факультэта.

Апроч  таго, што ў савецкай вышэйшай школе адным з асноўных прадметаў на любой спецыяльнасці з’яўлялася гісторыя КПСС, гістарычны факультэт, і асабліва філасофскае яго аддзяленне, было асабліва ідэалагічным.

– Студэнтам-філосафам у той час выплачвалі павышаную стыпендыю за спецыяльнасць. А яшчэ гэта аддзяленне было прэстыжным і на ім вучылася шмат замежнікаў, – расказвае Уладзімір.

Нягледзячы на ўсю сацыялістычную выхалашчанасць, у замежных студэнтаў было сваё разуменне аб тым, што паложана, а што не. І гэта расплюшчвала вочы студэнтам беларускім.

– Студэнты з ГДР маглі сабе дазволіць падчас семінару дастаць пастанову папярэдняга з’езду партыі і пачаць абмяркоўваць, што з яе выканана, а што не. У Савецкім Саюзе такое ўявіць было немагчыма, – распавядае гісторык.

Але вернемся да інтэрнату. 23 красавіка 1981 года святкаваўся Дзень філосафа. У гэты дзень іншагароднія студэнты філасофскага аддзялення зраніцы рыхтаваліся ісці на свята, бо вучоба была ў другую змену. Аднак праз замаразкі і галалёд, якія нечакана з’явіліся ў красавіку, навучэнцы спазніліся на заняткі. Ды і сам Дзень філосафа прайшоў у скамканым варыянце: запланаваная пастаноўка не адбылася, бо прыйшлі не ўсе акцёры.

Экскурсавод вядзе нас да будынка хімічнага факультэта. 35 гадоў таму тут размяшчаліся ў тым ліку кафедры філасофскага аддзялення, у прыватнасці, марксісцка-ленінскай філасофіі гуманітарных факультэтаў.

– З памяшкання гэтай кафедры, адкуль бралі мэблю для правядзення Дня філосафа, у гэты ж час зніклі журналы наведванняў, якія ў хуткасці знайшліся. Адначасова з гэтым у галоўным корпусе знік расклад заняткаў.

У гэтых знікненнях абвінавацілі вядомага жартаўніка, студэнта другога курса Аляксандра Жаўняровіча. Не абышлося без “разбору палётаў” на  пасяджэнні камсамола гістарычнага факультэту. Жаўняровіча выключылі з камсамола, што ў той час цягнула за сабой выключэнне з універсітэту. Аднак пад пагрозай выключэння яго прымусілі пісаць дакладную на іншага студэнта, чацвёртакурсніка Леаніда Свярдлова, нібыта яны разам здзяйснялі “злачынствы” на Дзень філосафа. Пасля гэтага выключэнне з камсамолу Жаўняровічу замянілі на строгую вымову з занясеннем ва ўліковую картку. Што да Свярдлова, то яго таксама пастанавілі выключыць з камсамола. Але ён абскардзіў сваё выключэнне, дамогся перагляду рашэння на ўзроўні ЦК ЛКСМБ і скончыў вучобу.

– Сапраўднай прычынай пакарання Жаўняровіча і Свярдлова было не свавольства на Дзень філосафа. У студэнтаў другога курса адбыўся канфлікт з выкладчыкам, яны абурыліся і сталі абмяркоўваць сітуацыю паміж парамі. Сталі згадваць іншыя падобныя выпадкі, і паступова стварылася група па напісанні калектыўнага звароту, дзе былі ўсе іх беды пералічаны, – расказвае гід, перамясціўшыся ў дворык БДУ.

Уся інтрыга ў тым, што тэкста звароту няма. Але з успамінаў удзельнікаў тых падзей, а таксама з партыйных дакументаў можна даведацца, што ў ім патрабавалася вольнае наведванне для паспяховых студэнтаў, а таксама прапаноўвалася стварыць студэнцкі камітэт па кантролі за навучальным працэсам.

– “Бдительные товарищи” ўспрынялі гэта як уплыў польскай “Салідарнасці”, – адзначае Уладзімір Валодзін.

Не паспелі зварот данесці да дэканату, як пачаліся прафілактычныя гутаркі, прычым не толькі з адміністрацыяй, але і з людзьмі ў цывільным. Пасля адной з іх студэнт другога курса Алег Малашчук, каб яго не выключылі з камсамолу, вырашыў “схавацца” ў войска. Выдатніку Віктару Ламаку замянілі выключэнне на строгую вымову з занясеннем ва ўліковую картку. А Іне Войцкай не пашанцавала, бо яна часам прапускала заняткі, і фармальна была выключана з гэтай прычыны. Яе мужа Валерыя Залатара, студэнта чацвёртага курса, спачатку перавялі на завочнае аддзяленне, а пасля таксама выключылі. Строгія вымовы атрымалі яшчэ дзве студэнткі, прычым адна з іх – толькі за тое, што, як член камсамолу, не перашкодзіла напісанню зварота.

Леаніда Свярдлова таксама выключылі, хоць да ўсіх пералічаных падзей ён меў даволі ўскоснае дачыненне. Але адміністрацыі ён набіў аскоміну тым, што паказаў сябе занадта незалежным.

А што з Алегам Малашчуком, які ўцёк у войска? Гэта яго не ўратавала, яго выключылі з універсітэту “заднім чыслом”.

– Больш за тое, ён аказаўся непадрыхтаваным да службы і сыйшоў у самаволку. Яго пасля злавілі ў Маскве і далі два гады дысцыплінарнага батальёну. То бок, агулам ён праслужыў тры гады.

З характарыстыкай дысбату немагчыма было і думаць пра аднаўленне на вучобе, і Алег Малашчук уладкаваўся працаваць на вытворчасць. Пазней ён змог узяць характарыстыку з завода і пайшоў аднаўляцца на філасофскае аддзяленне. Аднак атрымаў адмову.

– Праз некалькі дзён Алег Малашчук папрасіў некаторых сяброў прыйсці 26 ліпеня а чацвёртай гадзіне дня 1984 года да галоўнага корпуса БДУ, – расказвае Уладзімір Валодзін акурат каля згаданага будынка.

І цытуе пастанову аб адмове ва ўзбуджэнні крымінальнай справы, дзе адзначана, нібыта Малашчук, тэлефануючы сябрам, казаў, што яны ўбачаць яго ў апошні раз. На наступны дзень ён быў у галоўным корпусе. Бліжэй да прызначанага часу сустрэчы склаў на падваконні швэдар, гадзіннік, іншыя рэчы. У суседняй аўдыторыі на дошцы напісаў перадсмяротны запіс па-беларуску, у якім развітаўся з людзьмі і пажадаў ім шчасця. У кішэні пакінуў запіску з просьбай паведаміць пра здарэнне бацькам у Кобрын, указаўшы адрас і тэлефон. А каля 16 гадзін выкінуўся з вакна шостага паверха.

Бацькі Алега Малашчука запатрабавалі ад пракурора правесці праверку дзеянняў службовых асоб БДУ, ці не было ў іх складу давядзення да самагубства. Праверка гэтага не выявіла…

А ў Мінску яшчэ доўга перашэптваліся пра гібель студэнта філасофіі.