Міхаіл Баярын: Што вышэй за пачуцці?

Для еўрапейскага грамадства эмоцыі доўгі час былі нечым маргінальным, тым, што варта ўтаймоўваць і хаваць. І толькі нядаўна чалавек адкрыў для сябе эмацыйны свет.

Найцяжэйшае для разумення чалавека – яго ўласны розум, лічыў нямецкі філосаф Імануіл Кант, які напісаў вядомы твор “Крытыка чыстага розуму”. А вось эмацыйную частку ён пакінуў па-за ўвагай. Плёнам сваіх роздумаў адносна эмацыйнага ў межах серыі адкрытых лекцый Лятучага ўніверсітэта “Галоўнае пытанне” падзяліўся паэт, перакладчык і філосаф Міхаіл Баярын. Тэмай яго выступу была “Крытыка эмацыйнага розуму”.

Служба інфармацыі “ЕўраБеларусі” даведалася, як нараджаюцца пачуцці паводле розных метафізічных сістэм, як іх можна знішчаць і што ў выніку перамагае.

У беларускай мове слова “пачуцці” азначае адначасова ўспрыманні (дотык, слых, зрок) і перажыванні. Месца ўспрыманняў у традыцыйнай індыйскай метафізіцы строга вызначанае. А вось эмоцыяў там няма.

Паводле адной з індыйскіх тэорый напачатку не было ні існага, ні ночы, ні дня – толькі вада. З гэтага ўзнікае нехта Ён, і першае, што ў яго ўзнікла – гэта жаданне, якое з’явілася насеннем розуму.

Калі звярнуцца да ўпанішадаў, то першая эмоцыя, якая ўзнікла ў чалавека, быў страх. Але, агледзеўшы сябе, ён перастаў баяцца. Пасля з’явілася жаданне, за ім – задавальненне. Такім чынам, перш, чым узнікае розум, узнікаюць пачуцці.

Але хто гэты Ён? Гэта самая першая істота, якую мы можам назваць Богам, гаворыць Міхаіл Баярын. І далей задаецца пытаннем: што прымушае чалавека рабіць грэх? Крышна адказвае, што трэба ўказаць на лесвіцы праяўлення метафізікі, дзе знаходзіцца прычына гэтага граху, і яе трэба біць. Як зародак пакрыты абалонкай, так і ўвесь свет пакрыты гневам і пажадай. Як іх перамагчы? Толькі самім сабой. Але перамагчы можна толькі ідучы назад. Калі Бог ішоў наперад, ён перажываў страх, пажаду… І ўся гэтая гісторыя пачуццяў адбываецца ў зваротным кірунку, таму і той, хто ідзе назад, перажывае іх.

Эмоцыя ахоплівае сабой напачатку: чалавек узрадаваўся (разгневаўся), і пасля нешта сказаў ці зрабіў. Аднак ёсць і другі спосаб: мы бачым нейкае дзеянне ці з’яву і, як вынік, перакладаем яе ў эмоцыю.

Чаму любы рух можна перакласці ў пачуцці? Таму што ўсе яны супастаўляюцца паміж сабой як сума апазіцый (радасць – гора), і яна ёсць прасторай. Калі адбываецца гісторыя пачуццяў, утвараецца сума апазіцый: прайшоў страх – з’явіўся спакой, было жаданне – з’явілася задавальненне… Так ці інакш, прастора пачуццяў перамагае любую іншую прастору. А калі з’яўляецца прастора (гэтая сума апазіцый) – з’яўляецца розум.

У рзума ёсць ужо свая сума супрацьлегласцяў і свой спосаб утварэння сэнсаў. І ўсё гэта дае падставу назваць гэтую прастору эмацыйным розумам.

Цікава, што беларускае слова “сэнс” утварылася ад лацінскага дзеяслова sentire - “адчуваць”. І ў нечым беларусы маюць рацыю: калі сэнсу ўласціва нейкае прызначэнне, то эмоцыі – гэта тое, што стаіць напачатку руху. Таму мы маем усе падставы назваць эмоцыю намерам (тое, што стаіць напачатку дзеяння). І калі эмоцыя з’яўляецца намерам, то яна сапраўды будзе сэнсам таго, што зроблена.

Паводле індыйскай традыцыі, у пачуццяў ёсць праяўленні – чыстае, змяшанае, пачуцці, якія рухаюцца адно да аднаго, пачуцці, якія пераўтвараюцца адно ў адно… Мова пачуццяў мае свой лексікон, з якім можна працаваць. Яна можа быць вельмі дакладна сфармулявана. А яшчэ гэтых моваў пачуццяў можа быць шмат. Адно пачуццё можа мець на ўвазе (ахопліваць) іншае пачуццё. І тут можа ўзнікнуць новае пачуццё – абурэнне.

Як можна ўтаймаваць пачуцці? Напрыклад, зраўняць паміж сабой. Гэта пазіцыя ёгі. Вынікам у ёй з’яўляецца спакой, і гэта – тое, што ўзвышаецца над эмоцыямі.

 Аднак індыйскае мастацтва запісвае спакой у якасці яшчэ адной эмоцыі. І атрымліваецца, што эмацыйнае зноў перамагае!

А можна не раўняць пачуцці, а, наадварот, сутыкаць супрацьлегласці (як у старажытнагрэчаскім тэатры ці індыйскай тантры) – у такім выпадку яны знішчаюцца і адбываецца катарсіс (узгадаць хаця б старажытнагрэчаскія трагедыі, у якіх глядач суперажывае невырашальным канфліктам).

Адна з моваў пачуццяў – нораў. Мараль мы традыцыйна звязваем з нечым боскім. Боскі пачатак імператыўных каштоўнасцяў кажа пра тое, што Бог эмацыйны, і мараль – нораў Бога.

Багі політэізма эмацыйныя – яны гневаюцца, радуюцца… Але монатэістычны Бог таксама эмацыйны: ён адчувае рэўнасць, гнеў, любоў, спагаду, ласку. Гэта Міхаіл Баярын назваў эмацыйнай тэалогіяй (ці тэалогіяй эмоцый).

Ёсць такі спосаб вызвалення ад эмоцый як любоў да Бога, і тады чалавек становіцца яму тоесным, яго норам супадае з норавам Бога.

Не ведаць сваёй эмацыйнасці  пагарджаць ёй – значыць ставіць пад сумнеў сцвярджэнне, што чалавек гаспадар сваім эмоцыям. У той жа час чалавека, які выражае свае пачуцці без усялякай нагоды і меры, прызнаюць вар’ятам.

Чалавечая істота не прымае ідю неэмацыйнага Бога. Тое самае і з інтэлектам: неэмацыйны інтэлект нібыта і не інтэлект ніякі – проста працэсар, “жалезка”. І галоўнае пытанне – што вышэй за пачуцці? – застаецца актуальным.

UPD.: Відэазапіс адкрытай лекцыі:

Гл. таксама інтэрв'ю з Міхаілам Баярыным напярэдадні лекцыі