Ігар Бабкоў: Беларусам трэба самім ствараць тэорыі для апісання таго, што з намі адбываецца

Новы беларускі мадэрн і ў сваім еўрапейскім, і ў антыкаланіяльным пафасе аказваецца значна больш радыкальным, чым традыцыйнае адраджэнне.

«Беларусь: вобраз будучыні» – супольны праект «Журнала» і сайта «ЕўраБеларусь». Гэта серыя інтэрвію з людзьмі, якія ведаюць Беларусь у яе мінулым і сапраўдным, і думаюць Беларусь, уяўляюць яе і маюць вобраз будучыні, да якога можна ісці нам супольна як грамадству.

Філосаф Ігар Бабкоў распавядае пра беларускі сінтэз еўрапейскага і тутэйшага, канфлікт двух розных нацыянальных праектаў ды тлумачыць, чаму беларусам не трэба чапляцца за застарэлыя інтэлектуальныя канструкцыі і ідэі, адпрацаваныя на чужых кантэкстах.

– Часта, калі пра Беларусь разважаюць у філасофска-культурным кантэксте, выкарыстоўваюць паняткі памежжа, транскультурнасці, мадэрнасці. Адкуль і як гэтыя вызначэнні ўвайшлі ў наш слоўнік?

– Напэўна было б нясціпла сказаць, што гэта я іх прыдумаў. Ці прынамсі ўвёў у беларускі кантэкст, адаптаваў, напоўніў тутэйшым зместам. Як і канцэптСярэдняй Еўропы ў 1990-х, альбо посткаланіяльнасці напачатку 2000-х.

Калі прасочваць генеалогію, то трэба пачынаць з сярэдзіны 1980-х, з тых ідэй, якія віравалі ў мінскіх андэграўндных асяродках, у месцах, дзе шукалі і знаходзілі. Як гэта не дзіўна, Мінск сярэдзіны 1980-х быў татальна індывідуалісцкім і еўрапейскім, галоўнымі героямі ягонай прасторы сталі Уільям Батлер Ейтс, Джэймс Джойс, Эзра Паўнд, Вірджынія Вульф.

Да прыгаданых ужо персанажаў звычайна дадавалася кантынентальная філасофія (Ніцшэ і Гайдэгер перадусім) і тое, што вельмі цмяна і папярэдне мы можам назваць «беларускай ідэяй» у версіі Алеся Разанава. Гэта была дзіўная амальгама. Усё варылася у адным гаршэчку, у адной гарадской прасторы, і з гэтага паўстала ідэнтычнасць маёй генерацыі.

Я не буду казаць пра нейкія палітычныя або агульна-культурныя яе складнікі, але, калі разважаць пра інтэлектуальную дамінанту, яе вызначэннем будзе антыкаланіяльны мадэрнізм. Было адчуванне, што беларуская сітуацыя патрабуе моцнага этасу індывідуальной творчасці і пошука, таго, ува што верылі ў Еўропе на пачатку стагоддзя.

І гэты этас так або інакш меў дадатковую задачу дэканструкцыі імперскіх стэрэатыпаў, якія панавалі ў рускамоўных гарадзскіх асяродках. Беларуская культура, беларуская літаратура лічылася там вясковай этнаграфічнай забаўкай, з якой, у лепшым выпадку, можна выйсці на які-небудзь фэст нацыянальных культураў, а не ў рэальную прастору чалавечага жыцця і чалавечай душы.

Гэты дзіўны і нечаканы сінтэз еўрапейскага і тутэйшага быў важным і характэрным не толькі для Мінска, але і для ўсяго заходняга пасу савецкай імперыі: штосьці падобнае адбывалася і ў Кіеве, і ў Вільні, і ў Таліне. З гэтага мы стартавалі.

– Якія былі асноўныя рысы гэтага антыкаланіяльнага мадэрнізму?

– Вера ў тое, што мы маем права тварыць культуру з нуля, з чыстага аркуша. І ў гэтым стварэнні беларускай культуры нанова мы абапіраемся на шматкультурную беларускую традыцыю (забытую і забароненую), і на ўзоры еўрапейскага мадэрнізму. Нездарма першы і самы лепшы беларускі рок-гурт таго часу завецца «Уліс».

Праекты, якія паўставалі ў гэтым рэчышчы, мелі вельмі адмысловую эстэтыку. Самы першы і самы характэрны – віленская-дубаўцоўская «Наша Ніва». Яе нават нельга назваць газетай. Хутчэй гэта было месца новага мыслення і новых культурных практыкаў. Я думаю, што гэты час яшчэ чакае ўважлівага даследчыка, які перагледзіць і перачытае тое, што тады адбывалася.

Пасля «Нашай Нівы» з’явіўся часопіс «Фрагмэнты», Беларускі калегіюм, склалася сфера незалежнай аўтаномнай беларускай культуры, у якой адбывалася рэалізацыя згаданых вышэй ідэяў і прынцыпаў.

З другога боку, паралельна ішло чарговае беларускае адраджэнне, якое для нас выглядала баналізацыяй і прафанізацыяй сапраўднай традыцыі. Гэта выглядае парадаксальна – новы беларускі мадэрн і ў сваім еўрапейскім, і ў антыкаланіяльным пафасе аказваецца значна больш радыкальным, чым традыцыйнае адраджэнне. Але гэты радыкалізм рэалізуецца не ў палітычным поле, а ў сферы мыслення і эстэтыкі.

Некаторыя ідэі і дыскусы, якія з’яўляліся тады, дзіўным чынам працягваюцца і адгукаюцца сёння, у іншым кантэксце і іншых пакаленнях.

Потым, канечне, усё ўскладнілася. 1994 год, «Мінская вясна» 1996-га, новая культурная сітуацыя. Нараджэнне беларускай барыкады.

Паўстае задача не столькі дэканструкцыі імперскіх стэрэатыпаў, колькі разумення таго, што адбываецца ўнутры самой беларускай прасторы. Разумення, чаму менавіта ў канфлікце і праз канфлікт нараджаецца новая беларуская нацыя.

– І якім чынам вы б сёння апісалі гэта канфлікт?

– Відавочна, што паўстала два розных беларускіх праекта: адзін еўрапейскі, нацыянал-дэмакратычны, другі – тутэйшы і крэольскі. Але абодва гэтыя праекты настойваюць на тым, што іх задача – новая беларуская ідэнтычнасць.

Таму наступны крок, пасля першых сутычак – палеміка, а потым і культурная вайна паміж імі. Нараджаецца «беларуская барыкада».

Дарэчы ідэі памежжа і транскультурнасці з’яўляецца напрыканцы 1990-х, як спробы зразумець і апісаць новую беларускую рэальнасць. Тады канчаткова стала ясна, што сутнасць сітуацыі не (толькі) у аўтарытарным рэжыме, а ў суіснаванні двух частак беларускага грамадства, якія па рознаму рэканструююць для сябе мінулае, бачаць будычыню, змагаюцца паміж сабой, але і ствараюць разам пэўную новую рэальнасць.

Напрыканцы 2000-х паўстала нават ідэя, што менавіта беларуская барыкада стала той формай, у якой і дзякуючы якой згатавалася новая беларуская нацыя. Гэта значыць, канфлікт быў не толькі разбуральным, не толькі адцягваў сілы, але і аб’ядноўваў нацыю нарэшце супольнай гісторыяй.

– Гэты канфлікт стаў нацыятворчым дыялогам?

– Не, дыялогам ён не стаў. Гэта была канкурэнцыя, вайна, але пры гэтым два праекта настолькі наблізіліся, што пачалі передаваць адзін аднаму ідэі, рыторыку, аргументацыю. Адбыўся такі дзіўны варыянт беларускага сімбіёза, у якім два праекта існуюць незліянна, але й непадзельна.

Зрэшты гэты сімбіёз існаваў толькі да расійска-украінскай вайны. Пасля 2014-га стала зразумела, што доўжыць «беларускую барыкаду» больш немагчыма. Бо ўся прыгажосць гэтай сітуацыі палягала ў тым, што два бакі гэтай барыкады былі свае, і як бы мы не змагаліся на розных, сваіх месцах, мы адчувалі, што беларуская інтэгральная ідэнтычнасць будуецца з абедзьвух бакоў гэтай барыкады.

Пуцінскі неаімперыялізм асноўны ўдар нанёс па крэольскім праекце. Стала надзвычай праблематычна быць рускамоўным беларусам постсавецкага разліву. Я б сказаў, што ўкраіна-расейская вайна разваліла беларускую барыкаду, праблематызаваўшы адзін з бакоў. Кампраміс ці нават сімбіёз паміж праектамі, якія маглі бясконца паміж сабой змагацца і палемізаваць, быў пастаўлены пад пытанне. А таксама – пастаўлена пад пытанне сама магчымасць беларуска-беларускага канфлікта як пазітыўнага, нацыятворчага працэсу.

Усім стала зразумела, што канфлікт можа стаць рэальнасцю. Асабліва калі ён цынічна выкарыстоўваецца трэцім бокам у сваіх інтэрэсах. На ўзроўні дыскурса – гэта адно, але калі па полю бегаюць «ряжэныя» казачкі з аўтаматамі, лепей не перабольшваць з эмоцыямі.

Я б сказаў, што з гэтай вайной для Беларусі і Украіны рэальна скончылася бяспечная лакальнасць. Нас канчаткова катапультавала ў глабальную сетку, у якой (ці ад якой?) няма дзе схавацца. І мы вымушаны думаць у катэгорыях нават не рэгіянальных (Усходняя ці Сярэдняя Еўропа), але глабальных. Ставіць пад пытанне ўвесь свет. Усё чалавецтва. Шукаць адэкватныя канцэпты, ідэі, тэорыіі, мову апісання.

І тут, дарэчы, посткаланіяльная тэорыя вяртаецца. Дайпэш Чакрабарці, напрыклад, піша пра правінцыялізацыю Еўропы. Я думаю, што ў 2008 годзе скончылася апошняе стагоддзе еўрапейскай дамінацыі.

– Чаму менавіта ў 2008-м?

– Тады пачаўся крызіс – эканамічны, палітычны, але таксама і крызіс еўрапейскай ідэнтычнасці. Пасля гэтага года Еўропа не бярэ на сябе адказнасць за падзеі ў свеце. У гэтым сэнсе яна стала значна бліжэй Беларусі. І Беларусь стала ближэй Еўропе. Пасля 2008 года Еўропа канчаткова стала малой і тутэйшай. Адной з частак света. Нашай Еўропай.

– Дзе нам сёння шукаць наша месца ў гэтым новым свеце і якім яно павінна быць?

– Наша задача, разумеючы гэтыя глабальныя канфігурацыі, гуляючы ці працуючы на глабальным узроўні, спрабаваць адшукаць сваё месца ў новай еўрапейскай лакальнасці. Мы бачым, што Еўропа неаднародная. І што сённяшнія Чэхія і Вугоршчына – ужо не тая мілая Сярэдняя Еўропа Кундэры, дзе існавала Культура і Літаратура, – з вялікіх літараў.

Нам даволі блізкая правінцыйная, ціхая Еўропа, з увагай да лакальных традыцый. Таму Швецыя нам значна бліжэй, чым Францыя. І гутарка нават не пра характар, а пра ідэнтычнасць, культурныя стэрэатыпы і традыцыі. Мы разумеем, што сапраўдная сталіца Еўропы сёння Берлін, а не Брусель і не Парыж. І што мы вымушаныя самі прыдумваць і тлумачыць сябе – для нас саміх і для нашых суседзяў.

Зрэшты ўсе радыкальна мяняецца, і галоўнае, што мы зразумелі за апошнія дзесяццігодзі – не трэба чапляцца за застарэлыя інтэлектуальныя канструкцыі і ідэі, адпрацаваныя на чужых кантэкстах.

– А якія ідэі, на ваш погляд, згубілі сваю актуальнасць?

– Спіс надзвычай доўгі. Той жа мультыкультуралізм, антыглабалізм, постмадэрнізм. Цяпер мы разумеем, што яны былі не пра рэальнасць. Не пра нашу рэальнасць. І што нам трэба самім прыдумваць для сябе тэорыю, інтэлектуальныя канструкцыі і нават мову для апісання таго, што з намі адбываецца. Можа быць, гэта адзіны аптымістычны вынік найноўшай беларускай інтэлектуальнай гісторыі.

– З якімі ідэямі і самаапісаннямі мы можам крочыць у будучыную?

– Зразумела, што шукаць можна не толькі ў кантэксце, але і ў традыцыі. Так, напрыклад, Міхал Баярын, які пераклаў Бхагавадгіту, піша пра неабходнасць культуры вялікага стылю, і гэта адна з канцэптуальных прапановаў для беларускай культурнай прасторы. Ён лічыць, што няма чаго разменьвацца на ціхія правінцыйныя дробязі, што культура мусіць вучыць (і вучыцца) ставіць пытанні самыя важныя і глабальныя. І што ў сённяшняй сітуацыі няма нічога болей істотнага, чым дыялог са старымі індусамі.

Ірына Дубянецкая дадае, што мы мусім нарэшце прачытаць і перакласці Біблію, і толькі тады беларуская культура адбудзецца як культура еўрапейская.

Важна зразумець, што гэта ўсё не ідэя кагосці даганяць, ці камусьці штосьці давесці. Гэта ідэя сустрэцца з самімі сабой, убачыць саміх сябе. Нарэшце.

– А ў чым палягае ваш інтэлектуальны праект?

– Самому пражываць сваё ўласнае жыццё і дадумваць да канца ўласныя думкі. Сведчыць. Шукаць люстэркі. Ствараць веду пра сябе. У розных формах і розных фарматах. Каб растлумачыць некаторыя рэчы, мне трэба напісаць раман. Для іншых дастаткова верша альбо эсэя. Важна, каб усё было на сваім месцы. Ці на сваіх месцах. Каб усё было разыгранае ў тэатры думкі, а не ўціснутае ў фармальную развагу.

Для мяне важная канцэптуальная эмоцыя, а не проста словы. Маё мысленне раскіданае па ўсей прасторы жыцця, застаецца слядамі ў дыскусіях, тэкстах, мастацкіх творах, лекцыях. Жывіць іншых і жывіцца іншымі.

У пэўным сэнсе мой інтэлектуальны праект – гэта сам Мінск як горад, у якім можна жыць і думаць. Горад, у якім мы адчуваем вышыні і прадонні. Дзе ёсць музыка і страх. І, ясна, «жахлівая прыгажосць», без якой жыццё для мане не мае аніякага сэнса.