“Нобель” можа зрабіць з Алексіевіч фігуру, супастаўную з Лукашэнкам

 Еўрарадыё: Чаму такая неадназначная рэакцыя ў Беларусі на тое, што Святлана Алексіевіч увайшла ў лік намінантаў на Нобелеўскую прэмію па літаратуры, трапіла ў пяцёрку па меркаванні букмекераў? Чаму Беларусь так нервова рэагуе на тое, што менавіта Алексіевіч можа гэтую прэмію атрымаць, што яна апынулася так блізка?

Аляксандр Фядута: Існуе дзве праблемы. Першая праблема — палітычная. Алексіевіч не хавае сваёй апазіцыйнасці рэжыму. І вось, пачытаем папулярныя форумы, у тым ліку на апазіцыйных сайтах. У штыкі ўспрымаюць гэтую навіну тыя, хто крытычна ставіцца да беларускай апазіцыі. Яны разумеюць, што калі цуд адбудзецца і Святлана Аляксандраўна атрымае Нобелеўскую прэмію, мы атрымаем разам з ёю альтэрнатыўную фігуру ўплыву. Я не кажу пра тое, што яна будзе прэтэндаваць на пасаду прэзідэнта краіны. Але з’явіцца чалавек, чыё слова будзе як мінімум супастаўнае са словам Аляксандра Лукашэнкі.

Другая праблема, звязаная з вылучэннем Алексіевіч, — культурная. Яна не хавае, што жыве ў Беларусі, але піша на рускай мове. Яна пазіцыянуецца як прадстаўніца вялікай гуманістычнай традыцыі рускай літаратуры. Гэта выклікае дваістае стаўленне. Памятаеце, адзін з вядомых беларускіх журналістаў сказаў, што “нобель”, атрыманы Алексіевіч, будзе апошнім цвіком у века труны беларускай культуры? Такая небяспека існуе. Звярніце ўвагу на тое, як нервова рэагуюць на кожную яе тэзу адносна беларускай мовы.

- То бок, яна ў апазіцыі да апазіцыі, і, у той жа час, належыць да апазіцыі?

- Так. Яна апынаецца пад перакрыжаваным агнём. Па ёй страляюць розныя лагеры, у залежнасці ад нагоды, якую яна дае. І нават калі нагода ўзнікае без яе жадання.

Украіна ўпусціла свой шанец на Нобелеўскую прэмію

- А для вас асабіста гэта будзе катастрофа беларускай культуры?

- Не. Па-першае, я сам “савок” і гатовы гэта прызнаць. Мая знаёмая, якой я даў прачытаць свае ўспаміны пра Гродна, якія я напісаў у “амерыканцы” і зараз рыхтую да выдання, адказала, што напісана бліскуча, чытаецца добра. Але застаецца адчуванне, што я ў тым часе, у Савецкім саюзе. І я, вядома, быў бы рады, каб чалавек з таго часу атрымаў “нобеля”. Але будуць і іншыя нагоды для радасці. Я быў бы рады, што гэта грамадзянка маёй краіны. Што гэта жанчына. Што гэта жанчына, блізкая мне па перакананнях. І я быў бы рады таму, што ў мяне ёсць кнігі, падпісаныя Святланай Аляксандраўнай, якія сведчаць, што яна добра ставіцца да мяне. Мне гэта прыемна.

- Што можна сказаць пра яе канкурэнтаў?

- Я не чытаю сучасных японцаў, мне цяжка. У мяне быў перыяд захаплення японскай класікай, і чытаць Муракамі я не магу. А з сапернікаў Алексіевіч мне, як ні дзіўна, бліжэй тыя, хто ў букмекераў апынуўся ніжэй. Найперш, Умберта Эка, які мне блізкі яшчэ і як літаратуразнаўца. Па-другое, сірыец Адоніс. Ён мне зразумелы і таксама нечым блізкі… Але калі нават мой фаварыт Эка атрымае “нобеля”, я буду радавацца нашмат менш, чым калі абвесцяць, прамаўляючы з лёгкім акцэнтам, імя Святланы Алексіевіч.

- Ці ёсць шанец на “нобеля” у іншых славянскіх літаратур?

- З расіян неаднаразова вылучалі Андрэя Бітава і Яўгена Еўтушэнку. Вядома, мне будзе крыўдна, калі яны не атрымаюць належнага прызнання ў свеце. Хаця ў іх такія наклады, што яны пра Нобелеўскую прэмію могуць не думаць. Але, напрыклад, Максім Горкі, будучы самым друкаваным пісьменнікам у свеце пасля аўтара Бібліі, марыў пра “нобеля”… А вось Украіна, я думаю, упусціла свой шанец. Калі б яшчэ 2-3 гады таму яны пачалі раскрутку Ліны Кастэнка… Гэта жанчына, славянка, паэтка, актыўная прыхільніца дэмакратыі, якая фактычна зняволіла сябе ў Чарнобыльскай зоне, была б паважанай і прымальнай фігурай для Захаду. Хаця вершы, натуральна, больш складана перакладаць, чым прозу, і з украінскай больш складана перакладаць, чым з рускай. Але тое, што Украіна пры Віктары Юшчанку не задумалася пра гэта, а пачала шалёную гульню пра вылучэнне ў нобелеўскія лаўрэаты самога прэзідэнта, кажа якраз пра ўзровень культуры той улады, якая была на той момант.

У нас сітуацыя іншая. Святлана Алексіевіч ніколі не атрымае падтрымку сваёй дзяржавы. І, як чалавек незалежны, яна мае магчымасць стаць сімвалам калі не сваёй краіны і свайго народа, дык тых дэмакратычных каштоўнасцяў, якія на гэтым этапе свайго развіцця беларуская дзяржава не прымае.

Усе кнігі Алексіевіч — гэта гісторыі крушэнняў

- Чым адрозніваецца ваш Савецкі Саюз ад Савецкага Саюза Святланы Алексіевіч?

- Я ў школе пісаў сачыненне па кнізе Святланы Алексіевіч “У вайны не жаночы твар”... Я апошняе пакаленне “саўка”. І калі я аналізую той свой досвед, тыя 25 гадоў, якія я пражыў у маім родным і любімым горадзе Гродна, я добра разумею, што гэта вельмі адрозніваецца ад таго месца, дзе я жыву цяпер. Не геаграфічна, а этычна, культурна і палітычна. Але я гэта разумею таму, што ў мяне ёсць досвед адсутнасці і аналізу. Гэта досвед педагагічнай і журналісцкай дзейнасці.

Святлана Аляксандраўна ў гэтых адносінах не тое, што недасяжны ідэал… Яна — узор. Яна так даўно пачала займацца аналізам таго, што адбывалася ў грамадстве і так даўно навучылася бачыць рэчы ў іншым святле, што яна непазбежна бачыць і разумее ў тым часе больш, чым бачу і разумею я. Яна, як ні дзіўна, больш радыкальная ў сваіх падыходах. Я здольны на настальгію па той эпосе, а яна — не. Але, адначасова, я лічу, што добра, што той час абрынуўся. А яна ўжо перажыла свой перыяд расчаравання. Яна ў стане аб’ектыўна сказаць, што насамрэч абрынулася з камуністычным строем. Для мяне гэта будуць нейкія словы, а для яе — канкрэтныя лёсы, побач з якімі яна пражыла пэўны час.

- У Германіі апошняя кніга Святланы Алексіевіч — “Час сэканд-хэнд” — стала бестсэлерам. Чаму яе творчасць так складана ўспрымаецца людзьмі з былога СССР, вуснамі якіх, фактычна, і прадыктаваныя працы Алексіевіч?

- Усе кнігі Алексіевіч — гэта гісторыі крушэнняў. Нават першая — “У вайны не жаночы твар” — гэта гісторыя крушэння пакалення пераможцаў. Вось яны, гэтыя жанчыны, яны прынеслі перамогу сваёй самаадданасцю. І што яны атрымалі? Вось гэтае нямое пытанне, не агучанае, не артыкуляванае: “Што яны атрымалі?” — з гледзішча гісторыі мае адмоўны адказ.

Гісторыя крушэння СССР, напісаная Святланай Алексіевіч, гэта геніяльная гістарычная праца, напісаная праз мікрагісторыі. І калі мы прыходзім да фіналу, апынаемся ў пустаце. Наўзамен нічога не пабудавана. Я думаю, што раздражненне, якое кнігі Алексіевіч выклікаюць у многіх чытачоў, звязанае з іх разуменнем таго, што іх задача была — пабудаваць. І іх прэтэнзіі да Алексіевіч — гэта рахункі да саміх сабе. Распаўся Савецкі Саюз, вы атрымалі магчымасць будаваць суверэнную Беларусь. І што? Лукашэнка? Гэта адказ пакалення тых, хто наракае ёй за тое, што яна паставіла ім люстэрка да самага твару? Што вы бачыце, нічога? Ну, тады вас няма, тады вы — пустата. Невыпадкова адна з самых бліскучых спробаў сфармуляваць існасць сённяшняга беларуса — інтэлектуала, палітыка, культурнага дзеяча — зробленая Валянцінам Акудовічам, які сказаў: “Мяне няма”. У люстэрку бачна мінулае. А сучаснага і будучыні не бачна.

Лукашэнку было б прасцей пасябраваць з Быкавым, чым з Алексіевіч

- Калі здарыцца гэты цуд і 10 кастрычніка Святлана Алексіевіч атрымае Нобелеўскую прэмію, якая будзе рэакцыя нашай першай асобы? Ці павіншуе ён яе, ці зробіць спробу далучыць да свайго дыскурсу?

- У Аляксандра Лукашэнкі ў 1994 годзе была магчымасць уключыць у свой дыскурс Васіля Быкава. Для гэтага было дастаткова проста прыехаць да яго ў госці. Ніводны выхаваны чалавек (а Васіль Уладзіміравіч быў выхаваным чалавекам) не выганіць госця. Тым больш — усім народам абранага і на той час абсалютна легітымнага кіраўніка дзяржавы. Я думаю, за дзве гадзіны размовы сам-насам, без дарадцаў, яны б змаглі вырашыць вельмі шмат пытанняў. Аляксандр Лукашэнка тады спужаўся гэтай сустрэчы. Але Быкаў быў савецкім чалавекам. Ён прайшоў праз вайну, ён меў досвед вымушанага прыстасавання да ўмоваў савецкага існавання. І Лукашэнку было б проста знайсці з ім агульную мову.

А цяпер уявіце, што яму трэба знайсці агульную мову, па-першае, з жанчынай. Па-другое, з жанчынай, якая мае вялікі досвед жыцця ў Еўропе. Па-трэцяе, з жанчынай, якая ў стане вырашаць свае праблемы сама. Ёй не трэба думаць пра пенсію і пра лечкамісію, яна можа думаць пра вечнае. І яна ў гэтым выпадку ўжо будзе часткай гэтай вечнасці, бо ўсе разумеюць, што такое спіс Нобелеўскіх лаўрэатаў. Гэта агульначалавечы пантэон! Пра што яны будуць размаўляць? Я думаю, ён не пойдзе на гэтую размову.

- То бок, у дыялогу з Алексіевіч у Лукашэнкі не атрымалася б быць на першай ролі?

- А ён не прызвычаіўся быць на другіх ролях. Акрамя таго, з Быкавым розніца пакаленняў даволі сур’ёзная, і ён мог бы дазволіць сабе быць другім. А з Алексіевіч гэта было б вельмі цяжка.

- Так, усяго шэсць гадоў розніцы.

- Так, але да таго ж, у яго 19 гадоў прэзідэнцтва за плячыма. Не забывайце, атрымала права галасаваць пакаленне, якое нарадзіліся пры Лукашэнку. І яму вельмі цяжка было б перакрочыць праз асэнсаванне ўласнай значнасці.