Аляксандр Чубрык: Дзяржаўны сектар эканомікі працуе па прынцыпе таксістаў на вакзале

Личности

Месца правядзення - канферэнц-зала гатэля "Еўропа" (г. Мінск, вул. Інтэрнацыянальная, 28). Пачатак у 18.30. Уваход вольны!

Напярэдадні лекцыі журналіст Глеб Лабадзенка паразмаўляў з лектарам проста пра складанае.

“Мова - вельмі істотная рэч, частка маёй цэласнасці”

Глеб Лабадзенка: Спадар Аляксандр, ёсць распаўсюджаны стэрэатып, што беларускамоўныя людзі - гэта гуманітарыі: філолагі, пісьменнікі і г.д. Вы, эканаміст, свой блог на сайце адной папулярнай рускамоўнай газеты вядзеце мала таго што па-беларуску, дык яшчэ і “тарашкевіцай”! Чаму так сталася, што для эканаміста пытанне мовы настолькі важнае?

Аляксандр Чубрык: Эканаміст - гэта прафесія. А чалавек - хто ты ёсць. Для мяне мова - вельмі істотная рэч, частка маёй цэласнасці. Як эканаміст я шмат больш рускамоўны. Але калі трэба напісаць калонку для шырокага чытача, то свае думкі мне прасцей выказаць па-беларуску. Бо так я адчуваю. Калі нараджалася дачка, а потым сын, я вырашыў, што буду размаўляць з імі выключна па-беларуску. Матывацыя простая: адкуль дзеці яшчэ вывучаць родную мову? Хоць у іншых кантактах я дзвюхмоўны чалавек. Мая маці -  настаўніца, тата - былы чыноўнік, збольшага рускамоўныя людзі. Памятаю, як у вёсцы брат казаў: “Пайшлі агрэста надзярэм”. А я папраўляў яго: “Гэта не агрэст, гэта “крыжовник”! Але ж пасля стаў усведамляць, што да чаго. Пачытаў Караткевіча, Ермаловіча... І мова сталася для мяне гарманічнай, сталася часткай мяне.

- Іншы стэрэатып - што беларускай мове бракуе спецыфічных навуковых азначэнняў. Вось вам - словаў хапае?
 
- Часам даводзіцца зазіраць у слоўнікі, каб удала перакласці нейкі англійскі тэрмін. Эканоміка ў нас доўгія гады была “рускамоўнай” навукай, таму перыядычна даводзіцца шукаць адпаведнік нейкага азначэння. Але калі пішаш каментар для газеты ці сайта, то вельмі спецыфічныя тэрміны і непатрэбныя: тлумачыш не адмыслоўцам, а звычайным людзям. Ёсць такі класны слоўнік Станіслава Станкевіча, дзе паказваецца, як русіфікавалася беларуская мова. Я адтуль нацёўгаў шмат добрых словаў. Напрыклад, слова “ўгода” замест калькі “здзелка”. Усе пішуць “растваральнікі”. Але ёсць беларускае слова “расчына” (раствор) - значыцца, “расчыняльнікі”! Мне цікава шукаць такія словы, насычаць імі сваю мову.

“Кітайцы заваявалі вельмі вялікую долю на расійскім рынку, выцясніўшы беларусаў”

- Спадар Аляксандр, пра нашую эканоміку даводзіцца чуць дзве супрацьлеглыя думкі. Афіцыйная - што эканоміка квітнее. І апазіцыйная - што нашай эканоміцы гамон. Як зразумець простаму чалавеку з вуліцы, дзе тут праўда?

- Кожны чалавек можа казаць пра эканоміку, бо ён недзе зарабляе грошы, недзе выдатковае іх, ашчаджае. Таму многія лічаць, што яны разбіраюцца ў эканоміцы. Калі ж сур’ёзна разважаць пра макраэканамічны ўзровень, то робіцца складана. Паглядзець, як людзі жывуць: дарагія машыны, катэджы... Здаецца, нібыта добра. Улады паехалі ў Сінгапур, пра нешта дамовіліся - класна! Тут дамовы, там дамовы, трактар прадалі... Здаецца, усё квітнее і буяе. З іншага боку, ты бачыш, што сельская гаспадарка занядбаная, склады запоўненыя, кошты ў параўнанні з суседзямі неадэкватна высокія... Фактычны стан эканомікі няпросты. Ёсць распаўсюджаны міф, што ў Беларусі планавая эканоміка. Насамрэч, Беларусь не можа быць планавай эканомікай, бо яна гандлюе з тымі эканомікамі, якія ў той ці іншай ступені працуюць па рынкавых законах. І беларускія прадпрыемствы, нават дзяржаўныя, вымушаныя канкураваць. Ёсць прыватны сектар, дзе поспеху дасягнулі тыя, хто не канкуруе з дзяржаўнымі прадпрыемствамі на ўнутраным рынку. Менавіта прыватны бізнес штурхае эканоміку. Існуе меркаванне, што ў мінулым годзе заробкі выраслі, таму што былі такія адміністрацыйныя заданні. Але калі паглядзець, па якіх галінах раслі заробкі, то бачыш, што менавіта бізнес падвышаў заробкі дзеля таго, каб не страціць людзей. Бо пасля таго, як падвысіўся разрыў між намі і Расіяй, людзі проста пачалі ўцякаць туды, і бізнес быў вымушаны падняць заробкі.

- Адпаведна, і сярэдні заробак падвысіўся.

- Так. Адпаведна, падцягнуліся і дзяржаўныя заробкі, хоць і не так моцна, як падрос сярэдні заробак. Прыватны сектар у нас працуе добра, але ж гэта невялікая доля ўсёй эканомікі! У другой частцы эканомікі ўсё вельмі скажона. Дзяржава выдаткоўвае шмат грошай, каб падтрымаць гэтую частку, якая ў большасці сваёй неэфектыўная. Схема там простая: грошы далі - стымулу змяншаць выдаткі і працаваць эфектыўней няма.

- То бок кепска тое, што грошы такім прадпрыемствам даюць пры любой умове?

- Гэта вельмі кепска! Дзяржава кажа такім прадпрыемствам: “Для вас, даражэнькія, гарантаваны дзяржаўны заказ”. Калі я гарантавана прадам свой камбайн дзяржаве, дык нашто мне дбаць, каб прадаць камбайн у тую самую Расію? Насамрэч за апошнія гадоў 15 мы прайгралі Расіі канкурэнцыю па пераважнай большасці нашых тавараў - амаль па ўсіх, акрамя харчовай прамысловасці. Прайгралі, напрыклад, кітайцам, якім ніхто так грошы не дае, яны маюць такія стымулы - выжываць! - і дэманструюць сапраўдныя цуды! Таму кітайцы заваявалі вельмі вялікую долю на расійскім рынку, выцясніўшы беларусаў.

“Наш ВУП улічвае не прададзеную, а вырабленую прадукцыю”

- Давялося чуць словы эканамістаў, што наш ВУП падлічваецца не па тым, што прададзена, а па тым, што зроблена. Калі паглядзець са спадарожніка на трактарны завод, то там стаіць тысяча непрададзеных трактароў. Чаму трактарны завод не спыняе вытворчасць?..

- Сапраўды, ВУП улічвае не прададзеную, а вырабленую прадукцыю. Гэта стандартная метадалогія. Тая прадукцыя, якая была вырабленая, але не прадалася, - гэта называецца “інвестыцыі ў запас”.

- Дык гэтыя інвестыцыі тым часам іржавеюць і гніюць!

- Гэта ўжо неістотна. Галоўнае - зрабілі! (Усміхаецца) Відавочна, што ў такіх умовах паказчык ВУП скажоны. Чаму не спыняецца трактарны завод? Таму што перад імі, як кожным дзяржаўным прадпрыемствам, стаіць дзяржаўнае заданне: мусіць быць рост вытворчасці, планавыя паказчыкі. Значыць, што завод будзе рабіць усё, каб найменш павялічваць вытворчаць, але ўсё адно будзе яе павялічваць. Ён пастаўлены ў такія ўмовы, што галоўнае - не прыбытак, а паказваць вытворчасць, заробкі, занятасць. Гэта - тры кіты, на якіх трымаюцца стымулы дзяржаўных прадпрыемстваў.

- Ці значыць гэта, што калі трактарны завод працуе далей, то гэта стратнае прадпрыемства?

- Хутчэй за ўсё, там ёсць вялікія праблемы.

- Але ў той жа час, калі прадпрыемства спыніцца, то тысячы людзей перастануць атрымоўваць заробак, пачнецца галодны бунт!

- Насамрэч, у сабекошце трактарнага завода заробкі - не асноўны пункт. Жалеза каштуе больш. Для таго, каб захаваць вытворчасць, імпартуюцца вельмі вялікія аб’ёмы сыравіны, спальваецца шмат расійскага газу, няхай і таннага. Заробкі - мінімальная рэч. Як любіць казаць Яраслаў Раманчук, можна спыніць прадпрыемства і плаціць заробкі, гэта будзе больш выгадна!

“Нашто клапаціцца пра цану, калі купяць і за столькі?..”

- Слова “мадэрнізацыя”, якое цяпер чуваць з кожнага праса, напраўду ёсць панацэя? Мадэрнізуем, і тады зажывем?..

- Мадэрнізацыя чаго? Абсталяванне ў нас мадэрнізуецца ўжо апошнія гадоў 15. Чаму гэта не заўсёды становіцца эфектыўным? Шмат прыкладаў, калі новае абсталяванне выкарыстоўваецца на 30%. Бо вельмі часта на прадукцыю, якую вырабляюць на гэтым мадэрнізаваным абсталяванні, ставяцца такія кошты, па якіх яна нікому непатрэбная. У прыдпрыемства мусіць быць стымул мінімізаваць выдаткі, паставіць канкурэнтназдольную цану. Альбо гэта мусіць быць унікальны тавар, які знойдзе ўнікальнага нішавага пакупніка, як дарагія машыны, якія збіраюцца ўручную і каштуюць шалёныя грошы.

- Вось “Гарызонт” мадэрнізавалі, і там сталі вырабляць плоскія тэлевізары. Чаму той тэлевізар каштуе не танней за “Філіпс”, які прывезлі з Чэхіі і заплацілі мыта, а тое і даражэй? Нехта хоча за кароткі тэрмін акупіць гэтую мадэрнізацыю ці што? Як гэта тлумачаць эканамісты?

- Эканамісты проста купляюць “Філіпс”!.. (Смяецца) Адкуль бяруцца такія кошты? Адная частка - што спрабуюць у гэтыя выдаткі запхнуць абсалютна ўсё. Другая - тыя самыя стымулы. Узяць не тэлевізары, а маніторы. Купіў “Інтэграл” маніторы, наляпіў на іх свае налепкі і прадае на $30 даражэй за арыгінал. Адначасова ва ўсе дзяржустановы паступае “рэкамендацыя”: купляць айчынныя маніторы. Якія тут стымулы, калі купяць і за столькі? Нашто клапаціцца пра цану? У нас нядаўна быў смешны выпадак: трэба было замовіць апытанне. Хацелі зрабіць гэта ў дзяржаўнай установе. Нам назвалі кошт, у пяць разоў вышэйшы за самы высокі кошт між прыватнікаў. У выніку мы замовілі ў прыватнікаў. А калі нейкай дзяржструктуры трэба будзе апытанне, яны мусяць звярнуцца туды і заплаціць столькі, колькі ім назавуць. Гэта як таксісты, якія працуюць на вакзале. Шмат хто з іх выстаўляе такі цэннік, па якім паедзе 1-2 вар’яты, якіх яны за дзень зловяць. А ім больш і не трэба. А нармалёвы таксіст, якога ты выклічаш, ён зробіць дзесяць рэйсаў і заробіць у некалькі разоў больш.

- А каго ашуквае дзяржава ў выпадку з тымі маніторамі? Грошы ж “сямейныя”! Вось дзяржава дала грошы прадпрыемству, а потым у яго ж набыла манітор, пераплаціўшы $30!

- Тут пытанне стаіць так: калі прадпрыемства не будзе вырабляць маніторы хоць так, яго трэба будзе зачыніць ці прадаць прыватніку. Дзяржава сама паставіла сябе ў такую сітуацыю, калі яна падтрымлівае прадпрыемствы, якія не мусяць працаваць. Хіба каб яны выконвалі нейкую сацыяльную функцыю?..

“Мы падыйшлі да часу, калі змяняць трэба вельмі шмат усяго”

- Вы пішаце, што існуе дзве схемы дзеянняў: пазычаць ужо нейкія выпрабаваныя мадэлі ці вынаходзіць ровар. Дык што можа спрацаваць у нас?

- Галоўнае - зразумець, што ўсё, што мы робім, - гэта не ўнікальнае, гэта ўжо недзе некалі было. Як у Эклезіяста: нічога новага пад сонцам няма! Гэта ўжо праходзіла ў іншых краінах і не мела поспеху! Мадэрнізацыі 1980-х гадоў не мелі поспеху. Вынікам яны мелі вялікі дзяржаўны доўг і неэфектыўную прамысловасць, якая пасля была прададзена. У нас усё паўтараецца. Першая спроба разагрэць унутраны попыт таннымі крэдытамі прадпрыемствам і на жыллёвае будаўніцтва скончылася крызісам. Другая спроба скончылася крызісам: высокая інфляцыя, дэвальвацыя, зніжэнне ўзроўню жыцця простага чалавека... То бок часам мы не вучымся не толькі на чужых, але і на сваіх памылках.

- Калі падсумаваць: чаму ў нас у эканоміцы ўсё ідзе шмат павольней чым магло б ісці?

- Вось тут ключавое - “чым магло б ісці”. Я не прыхільнік таго, каб увесь час параўноўваць нас з рускімі, украінцамі, палякамі, літоўцамі... Я хачу, каб беларусы параўноўвалі сябе з ідэальнымі беларусамі, з беларусамі Караткевіча!.. (Усміхаецца) Гэта і адказ на пытанне, ці можам мы ўзяць нечую гатовую мадэль? Цалкам - не, бо кожная краіна адметная. Але рэцэптаў вельмі шмат, і іх можна адаптаваць пад нашую сітуацыю. Адметнасць у тым, што мы падыйшлі да часу, калі недастаткова паднаціснуць недзе кропкава, змяняць трэба вельмі шмат усяго.

- Спадар Аляксандр, вось вас зрабіць міністрам эканомікі, здолелі б палепшыць сітуацыю?

- Па-першае, я нічога кепскага не магу сказаць пра дзейснага міністра эканомікі. Гэтая установа цяпер робіць шмат правільных рэчаў. А ўвогуле, тут пытанне, якая роля аднаго чалавека ў гэтай сістэме? Змена аднаго чалавека не мяняе сістэму прыняцця рашэнняў. Бяда ў тым, што людзі ў гэтай сістэме робяць усё, каб зняць з сябе адказнасць. Напрыклад, прыватызацыя. Прыходзіць чалавек, які хоча набыць прадпрыемства. Чыноўнік думае: “Падпішу паперу, а мне потым скажуць: “Ты танна прадаў!” І пазбавяць пасады ці яшчэ горш. Нашто мне гэта трэба?..” Тады чыноўнік збірае нейкі камітэт, які будзе абмяркоўваць, ці правільныя ў нас умовы для прыватызацыі. І пачынае рабіцца ўсё, каб заблакаваць гэтае рашэнне. Таму пытанне ў тым, як перабудаваць гэтую сістэму, каб яна працавала эфектыўна? Мадэрнізацыя мусіць датычыцца найперш сістэмы прыняцця рашэнняў!

ТАКІМ ЧЫНАМ

Публічная лекцыя эканаміста Аляксандра Чубрыка
"Беларускія пошукі росту, альбо Эканоміка паводле Эклезіяста"
з цыклу лекцый "Urbi et Orbi"
адбудзецца 30 траўня (чацвер) у 18.30
у канферэнц-зале гатэля “Еўропа” (г. Мінск, вул. Інтэрнацыянальная, 28).

Уваход вольны!

Анлайн-трансляцыя лекцыі