Андрэй Хадановіч: Настолькі высокага ўзроўню перакладаў як цяпер у нас ніколі не было

Личности

26 красавіка (пятніца) у 18.30 у Інстытуце імя Гётэ ў Мінску (вул. Харужай, 25/3) Андрэй Хадановіч прачытае публічную лекцыю пра беларускія пераклады, назва якой "Мастацтва немагчымага. Красавіцкія тэзісы". Ладзіць лекцыю Лятучы ўніверсітэт у межах цыклу публічных лекцый "Urbi et Orbi" (“Гораду і Свету”). Уваход вольны!

На лекцыі сп. Хадановіч абмалюе сучасны стан беларускага перакладу. Пакажа сваю новую кнігу выбраных перакладаў. І нават заспявае некалькі перакладаў пад гітару. Прыходзьце, будзе цікава!

Напярэдадні лекцыі журналіст інтэрнет-партала TUT.BY Глеб Лабадзенка зрабіў інтэрв'ю з Андрэем Хадановічам.

"Мая новая кніжка - з небяспечнай для астматыкаў назвай!"

Глеб Лабадзенка: Андрэю, я так разумею, што тэму лекцыі вы падгадалі якраз пад выхад новай кнігі?

Андрэй Хадановіч: Гэта не будзе прэзентацыя кнігі, але кніга сапраўды будзе прадэманстраваная ў часе лекцыі. Гэта мая кніжка выбраных перакладаў "Разам з пылам". Як пажартаваў Міхась Скобла, з небяспечнай для астматыкаў назвай! Выбранае з сямі моў - ад старажытных рымлян да сучасных украінцаў і ўсё, што паміж імі: сёе-тое з французскай (Віён, Нэрваль, Бадлер, Рэмбо, Малармэ, Апалінэр), з англійскай (Джон Дон, Эдгар По, Эмілі Дыкінсан, Ейтс, Паўнд, Одэн), крышачку з нямецкай (Рыльке, а таксама тэкст славутай "Лілі Марлен"), болей з польскай (Галчыньскі, Мілаш, Герберт, Бараньчак, Крыніцкі), з рускай (Мандэльштам, Айгі, Бродскі, Седакова) і з украінскай (некалькі сучасных паэтаў: найперш, Андруховіч і Жадан). Асобнай размовы заслугоўваюць паэты-спевакі, чые тэксты ўвайшлі ў кніжку: Леанард Коэн (з англійскай), Серж Гензбур (з французскай), Яцак Качмарскі (з польскай). Я вырашыў абмежавацца тымі аўтарамі, якіх (хоць бы і з дапамогай слоўнікаў і спецыялістаў) магу перакладаць з арыгіналу. Кніжка рыхтавалася каля 10 год. Можа, і добра, што яна не выйшла пяць гадоў таму ці тры гады таму. За гэты час яна істотна перарабілася, дапоўнілася.

- Калі кніжка не выходзіла 10 гадоў, то страшна ўявіць, да якіх памераў яна разраслася!..

- Ну, штосьці дапаўнялася, а штосьці пры гэтым жорстка выкідалася. Здаецца, Даўлатаў казаў, што клас пісьменніка можна вызначыць не па тым, што ён пакінуў у кніжцы. А па тым, якой якасці тэксты валяюцца ў ягоным смеццевым кашы.

- І якія пераклады паляцелі ў кош?

- Цэлая вершаваная п’еса Марыны Цвятаевай "Каменны анёл" не ўвайшла па памерах. Сякія-такія тэксты Бадлера - пакінуў толькі самыя любімыя. Тры вершаваныя сімфоніі Оскара Мілаша. Можа, таму, што спадзяюся выдаць Оскара Мілаша (як і Бадлера) асобнай кніжкай. Хацелася пры мінімальным аб’ёме (200 старонак) даць максімальную разнастайнасць - стылёвую, моўную, паказаць розныя эпохі, паказаць і ўзнёслае, і правакатыўнае. Атрымалася форма анталогіі - суб’ектыўнай і персанальнай. Мой асабісты музей любімых аўтараў. Ёсць, скажам, Бадлер і Рэмбо, але няма Верлена. Можа, таму, што ў адрозненне ад тых дваіх Верлена шмат хто па-беларуску перакладаў - і мне гэта ўжо не так цікава. А можа, ён у нейкай ступені не мой паэт.

- Рымлян з кнігі - Катула, Гарацыя - вы перакладалі з арыгіналу?

- Як кожны студэнт-філолаг у БДУ, я меў гадавы курс лацінскай мовы, потым трохі хадзіў на дадатковыя заняткі са старэйшым курсам - дагэтуль з прыемнасцю згадваем адно аднаго з маёй выкладчыцай, шаноўнай Антанінай Гарнік. Таксама кансультаваўся з выкладчыкам лаціны Сяргеем Карчыцкім. Так і з іншымі мовамі. Перакладаючы верш Рыльке "Лебедзь", раіўся з выдатнай нашай германісткай Галінай Сініла. А адэкватна разумець вершы Ейтса мне дапамагала жонка, Марына Шода, якая на той момант даследавала гэтага паэта. Таму мая кніжка выбраных перакладаў пачынаецца з доўгага спісу падзякаў...

"Шэкспір, перакладзены не з арыгіналу, - гэта нонсэнс!"

- Ці бывае так у перакладчыка, калі думаеш: "А, гэта ўжо і так добра перакладзена, не буду перакладаць"?

- Такое спрэс бывае! Чытаў я "Пакуты маладога Вертэра" Гётэ ў перакладзе Лявона Баршчэўскага. Нават каб ведаў нямецкую мову - не палез бы "пераперакладаць". Чытаў я "Сімпліцысімуса" Грымэльсгаўзэна - барочны авантурны раман XVII стагоддзя ў перакладзе Васіля Сёмухі. Той выпадак, калі тэмперамент аўтара супаў з тэмпераментам перакладчыка!.. Але з вершамі трохі інакш, тут заўсёды можна штосьці дадаць, заўсёды цяжка быць да канца задаволеным. Так было з перакладам верша “Крумкач” Эдгара По. У збольшага вельмі добрым перакладзе Алега Мінкіна, відаць, следам за расійскімі перакладчыкамі, "Крук пракрумкаў "Nevermore!". Такі сабе-крумкач-паліглот! Я перакладаў гэты верш некалькі дзён, але перад тым шмат месяцаў шукаў, які рэфрэн укласці ў дзюбу крумкачу ("ніколі больш" крумкач бы проста не вымавіў). У выніку ў мяне выйшла: "Адказаў крумкач: "Не вер!" Дзе можна, пры жаданні, пачуць і "never...", а вось "...more" ужо знікла.

- Ці шмат якія ранейшыя пераклады падвяргаюцца рэвізіі праз гады?

- Безумоўна. Дваццацігадоваму нахабу здаецца, што ён умее ўсё. У 25 з’яўляюцца першыя сумневы: а ці так дасканала ўсё тое, што ты нарабіў? Напрыклад, у кніжцы перакладаў Галчыньскага "Сёмае неба" я надрукаваў пераклад яго "Зачарованай фурманкі". А праз некалькі год я гэты пераклад перагледзеў - і перапісаў працэнтаў на 60, на тры старонкі з пяці! А так, па дробязі, увесь час вяртаешся да немілагучнага радка, нейкіх месцаў, якія пачынаюць падавацца банальнымі.

- Андрэю, вы ўжо закранулі тэму - пераклады з арыгіналаў і з падрадкоўнікаў. Даводзілася чуць закіды, што за савецкім часам многія пераклады рабіліся не з мовы арыгіналу, а з рускай - і таму цяпер іх трэба "ануляваць". Што мяркуеце?

- Абсалютна розны падыход магчымы да паэзіі і прозы. Да таго ж, усё залежыць ад мовы арыгіналу: сусветная гэта мова, якую ведаюць усе, ці гэта экзатычная мова, якую ведаюць лічаныя асобы? Думаю, што на сённяшні момант ніякі пераклад прозы не можа рабіцца не з арыгіналу. Здараюцца выпадкі, калі літаратар стварае тандэм з філолагам. І адказвае за літаратурную стылістыку - а філолаг за перадачу зместу. Але Шэкспір, перакладзены сёння не з арыгіналу, - гэта нонсэнс. Бо ў кожнай краіне знойдзецца добры літаратар, здольны перакласці з ангельскай. Але што рабіць з экзатычнымі або старажытнымі мовамі?

- То бок, калі ніхто з нашых паэтаў-перакладчыкаў не ведае нейкай мовы - то можна з падрадкоўніка?

- Я для сябе адказваю так: ніхто лепш не дапаможа, чым сам паэт. Таму калі гаворка ідзе пра сучасную літаратуру і ёсць магчымасць звярнуцца па дапамогу да аўтара - гэта цудоўна. Мне так давялося перакладаць літоўскую і грузінскую паэзію. Не ведаючы моваў, я сядзеў з аўтарамі - і яны тлумачылі мне: "А вось тут я цытую, а вось тут гуляюся словамі, вось тут у мяне на стыку двох словаў узнікае іншае - паспрабуй, зрабі тое самае па-беларуску". Праўда, фокус гэты спрацоўвае толькі з жывымі аўтарамі.

"Для мяне перакладанне сучасніка - гэта рэдкая магчымая форма прызнання ў любові"

- Ці ёсць у вас бачанне таго, што павінна ў перспектыве быць перакладзена на беларускую мову - не толькі вамі, а ўсімі разам перакладчыкамі?

- Калі ўявіць сабе мапу свету - то мы яшчэ ў эпосе вялікіх геаграфічных мастацка-перакладчыцкіх адкрыццяў. Белых плямаў і неадкрытых амерыкаў больш, чым адкрытых і засвоеных тэрыторый і аўтараў. Зноў прыгадаю Шэкспіра. Нібыта і ёсць пераклады - але па-беларуску адсутнічае большасць ягоных п’ес! А з санетамі такога класу павінен быць парад версій - 50-100 варыянтаў кожнага санета: выбірай, чытач! Такога ў нас пакуль што няма. Хацелася б разбурыць стэрэатып, асабліва пашыраны між студэнтамі: што расейцы перакладаць умеюць, а беларускія пераклады - альбо з расейскай, альбо млявыя самі па сабе, альбо штосьці там калхознае. Калі некаторыя нашыя пераклады савецкага часу сапраўды такія - вядома, трэба "пераперакладаць", каб яны годна трымалі канкурэнцыю.

- Але складаецца ўражанне, што студэнт (нават філфаку) з двох перакладаў поруч возьме рускі...

- Я б не даў гарантыі. Такія развагі даводзіцца чуць ад цынікаў і прагматыкаў: навошта перакладаць на беларускую, калі гэта ўжо ёсць па-руску. Ёсць такая стратэгія - навыперадкі з хімерамі. Хімеры ў дадзеным выпадку - руская культура і школа перакладу. Паспець і перакласці аўтара раней, чым рускія. Украінцам так удалося зрабіць з "Гары Потэрам" - кажуць, што выдавец узбагаціўся моцна. Але мне здаецца, што галоўнае тут - якасць - перакласці не хутчэй, а лепей. Спадзяюся, мы дажылі да той генерацыі спажыўцоў культуры, якая будзе спажываць добрае, а не "руская" ці “беларускае”.

- Дарэчы, пра рускае і беларускае. Даводзіцца чуць закіды: навошта перакладаць расейскую літаратуру, калі тут усе могуць прачытаць яе ў арыгінале? Здаецца, гэта наадварот лепей - мець магчымасць чытаць замежную літаратуру ў арыгінале.

- Жывучы ўнутры Беларусі мы забываем адну рэч: гэта яшчэ не ўся Беларусь. Гадоў з дзесяць таму мой старэйшы калега Серж Мінскевіч атрымаў аналагічны закід на Беласточчыне ад тамтэйшых беларусаў: "Шаноўны пане, навошта вы перакладаеце "Дзядоў" Міцкевіча на беларускую, калі мы іх цудоўна разумеем у арыгінале?" Яны запыталіся - і нават не падумалі, што існуе іншая Беларусь, дзе могуць не ведаць польскай мовы! Я, канешне, цяпер перабольшваю - але можна ўявіць сабе існаванне людзей, якія ведаюць беларускую і не ведаюць расейскую. Альбо хочуць чытаць па-беларуску і з нейкіх прычын не хочуць па-расейску. Я цалкам згодны, што калі ёсць магчымасць, то і Пушкіна, і Міцкевіча трэба чытаць у арыгінале. Але навошта я перакладаю Мандэльштама, альбо Цвятаеву, альбо Бродскага, альбо Генадзя Айгі, альбо Вольгу Седакову? Мне хочацца прышчапіць гэтую паэтыку нашай культуры - паспрабаваць, як яно загучыць па-беларуску. Пераклад - гэта не проста камунікацыя, гэта спосаб паўплываць на сучасны табе стан мовы. Справакаваць творчую актыўнасць тут і цяпер. І ёсць яшчэ адна штука. Калісьці ў Харкаве ў нас было супольнае чытанне з маім украінскім калегам і добрым сябрам Сяргіем Жаданом. Мы чыталі свае вершы ў арыгінале, а потым - пераклады адно аднаго. Потым да нас падыходзілі рускамоўныя ўкраінцы і пыталіся: а навошта вы перакладалі, калі мовы блізкія - і мы збольшага ўсё разумелі? Лепей бы на рускую пераклалі. Я адказаў, што для мяне персанальна перакладанне сучасніка - гэта рэдкая магчымая форма прызнання ў любові, жэст сімпатыі, сяброўства.

- Атрымліваецца, што пераклады, якія з’яўляюцца, - гэта праекцыя густаў перакладчыкаў?

- Так, гэта густы перакладчыкаў. Зразумела, калі з класікай нібыта ўсё бясспрэчна і праверана стагоддзямі - то чым бліжэй да сучаснасці, тым больш выбар будзе спрэчны і суб’ектыўны. Але я б нават з класікай не падманваўся. Паэтаў ёсць столькі, колькі ёсць перакладчыцкіх версій. Ёсць Шэкспір Гаўрука, ёсць Шэкспір Семяжона, ёсць Шэкспір Някляева (“Бура”, пераствораная для тэатра), ёсць Шэкспір Вольскіх, ёсць Шэкспір Дубоўкі, а ёсць Шэкспір Сяргея Балахонава - змешчаныя ў інтэрнэце спробы перакласці санэты. Гэта вельмі непадобныя версіі. І добра, што непадобныя, бо ў іх могуць быць розныя функцыі. Скажам, сярод расейскіх перакладаў “Гамлета” версія Лазінскага - найлепшая для чытання вачыма. Але тэатральныя рэжысёры ведаюць, што для сцэны найлепшы “Гамлет” Пастарнака - і бяруць яго на сцэну раз за разам.

"Культура слова скончылася: мы гартаем коміксы, лайкаем карцінкі, коцікаў, не дачытваем ужо пяты радок"

- Андрэю, а што ў пытанні мовы, лексікі? У сітуацыі, калі далёка не ўсё грамадства жыве штодня з моваю - як балансаваць між тым, якія словы перакладчык можа туды панацягаць, і тым, якія словы зразумее шараговы чытач?

- Гэта сур’ёзная праблема! Некалі, калі я пераўтвараўся з рускамоўнага аўтара ў беларускамоўнага і пачынаў перакладаць, я, як тая сарока, кідаўся на ўсё бліскучае. Акадэмічныя слоўнікі мне здаваліся вынікам русіфікацыі, сталінізацыі - што, відаць, часткова і было. “Палітыка прыпадабнення брацкіх моваў”. Што значыць “прыпадабненне”? Гэта калі са слоўніка выкідаецца беларускае слова - а даецца руская калька. Таму ў кожны пераклад мне хацелася засунуць ўвесь слоўнік Ластоўскага, увесь слоўнік Байкова і Некрашэвіча, слоўнік Станкевіча. Потым я прыносіў вынікі ў часопіс “Крыніца”. А рэдактар, найчасцей Валянцін Акудовіч, бязбожна гэта крэсліў. Я спрачаўся, спрабуючы адстаяць кожнае слова. Нават даходзіла да канфліктаў, калі Акудовіч павышаў голас і казаў: “Вы ўжываеце партызанскую тактыку ў культуры перакладу, а змагацца трэба рэгулярнымі войскамі”. Дзіўная метафара, але шмат у чым спадар Валянцін меў рацыю. Думаю, рацыя была дзесьці пасярэдзіне. За некаторыя рэдкія словы я і сёння буду змагацца - калі яны дакладна леглі ў верш, зразумелыя з кантэкста. Але калі гэта робіцца цьмяным для чытачоў - відаць, трэба імкнуцца да празрыстасці.

Што праўда, часам тэкст можа быць цьмяным, падкрэслена складаным ужо ў арыгінале - гэта адзнака стылю, асаблівасць аўтара, якога ты перакладаеш. Тады ты ўжо мусіш гэты “цёмны лес” любой цаной захаваць. Калі па-французску Малармэ разумелі чалавек 10, не болей, тое самае мусіць быць і з яго беларускім перакладам. Памятаю, як прынес падборку Малармэ рэдактару, нашаму выбітнаму паэту і перакладчыку Алесю Разанаву. А той пачытаў і пачаў скардзіцца на нечытэльнасць. Ён хацеў мяне пакрытыкаваць, а я ўспрыняў гэта як камплімент, і вылецеў з “Крыніцы” ледзь не на крылах: калі ўжо Разанаў не зразумеў, значыць атрымалася! Потым за гэтыя пераклады я атрымаў прэмію часопіса “Крыніца”: адну з дзвюх сваіх абсалютна безграшовых прэмій, якімі я ганаруся”. (Другая была больш чым праз дзесяць гадоў, ад рэдакцыі інтэрнэт-часопіса перакладной літаратуры “ПрайдзіСвет” - за пераклады Арцюра Рэмбо.)

- Андрэю, магу прадбачыць каментары троляў: ды каму гэтыя вашыя пераклады трэба, па-беларуску сёння чытае купка людзей… У саміх перакладчыкаў, паклаўшы руку на сэрца, такія думкі ўзнікаюць?

- Большасць насельнікаў зямнога шара сёння ў прынцыпе не ўмее чытаць - пры пагалоўнай, здавалася б, пісьменнасці. Я не пра далёкія афрыканскія плямёны, куды не ступала нага місіянера. Я пра сучасны стан культуры. Культура слова - як дамінанта - скончылася. Мы гартаем коміксы, лайкаем карцінкі, коцікаў, не дачытваем пяты радок (“шмат букаф, не асіліў”) і гэтак далей. Памятаю, як у шыкоўнай маскоўскай кнігарні папіваў каву з прыкраснай рускай паэткай. А побач на паліцы - яе выдадзеная ўжо колькі гадоў таму кніга, накладам 500 экзэмпляраў, з якіх нейкія дагэтуль не знайшлі свайго пакупніка. Гэта пры тым, што ў Расеі, як вы разумееце, больш спажыўцоў рускага слова, чым у Беларусі беларускага. (Мая кніжачка, выдадзеная накладам 1500 асобнікаў, на той момант нядаўна скончылася.)

Назва лекцыі, што я рыхтую, - “Мастацтва немагчымага” - гэта не толькі пафас, даніна павагі калегам, настаўнікам альбо нейкая нясціплая спроба пахваліцца. Тут яшчэ і пэўны сарказм, нейкая (сама)іронія. Памятаеце анекдот: загадала Снежная Каралева Каю скласці слова “вечнасць” - а ў яго толькі 4 літары: “ж”, “о”, “п” і “а”. Парою мне праца перакладчыка бачыцца настолькі ж няўдзячнай: поле для манеўраў надзвычай абмежаванае, а зрабіць трэба вельмі шмат. Але часам - насуперак усяму - нешта ўдаецца зрабіць, і нават нямала. Рытарычнае пытанне: беларускія перакладчыкі - гэта прафесіяналы ці не? Для ніводнага з іх гэта на сёння не ёсць прафесія, якая іх гарантавана пракорміць. Але тэксты аказваюцца зробленымі на прафесійным (часам - вельмі прафесійным) узроўні! Такога, як цяпер, у нашым перакладзе не было ніколі - настолькі стабільнага, высокага, цікавага ўзроўню перакладаў, якім валодаюць дзясяткі маладых перакладчыкаў паэзіі і прозы. Як бы ні выскалялі зубы ананімныя тролі ў каментах. А хто можа спажыць гэтыя пераклады? У прынцыпе, кожны, хто яшчэ не развучыўся чытаць кірылічныя літары. Паўтаруся, сёння вырасла пакаленне спажыўцоў культуры, для якіх найважнейшая - якасць літаратурнага прадукту. І ніякая рускамоўнасць не перашкодзіць ім прачытаць кнігу вершаў ці раман, перакладзеныя на беларускую мову, калі гэта зроблена добра.

ТАКІМ ЧЫНАМ

Публічная лекцыя
паэта і перакладчыка Андрэя Хадановіча
"Мастацтва немагчымага. Красавіцкія тэзісы"
з цыклу лекцый "Urbi et Orbi"
адбудзецца 26 красавіка (пятніца) у 18.30
у канферэнц-зале Інстытута імя Гётэ ў Мінску (вул. Харужай 25/3, 4-ы паверх).

Уваход вольны!

Анлайн-трансляцыя лекцыі