Ірына Дубянецкая: Беларусь 1000 гадоў жыве без Бібліі

Личности

Адзіная ў Беларусі жанчына доктар сакральнай тэалогіі дадае: “Без Бібліі па-беларуску”.

Правакацыйнае сцверджанне, праўда? Так і хочацца паспрачацца: “Як так, я бачыў Біблію па-беларуску. У мяне дома ёсць!”. Менавіта паспрачацца і хоча Ірына Дубянецкая, запрашаючы вас на сваю публічную лекцыю “1000 гадоў без Бібліі: беларускія біблійныя пераклады і еўрапейская цывілізацыя”, якая адбудзецца ў межах цыкла лекцый “Urbi et Orbi”. Занатуйце: 23 сакавіка (пятніца) а 18.30 у Галерэі "Ў” (прасп. Незалежнасці, 37а, ст. м. "Плошча Перамогі"). Уваход вольны!

Ірына Дубянецкая - доктар філасофіі і адзіны ў Беларусі свецкі доктар сакральнай тэалогіі. Навучалася ў Брытаніі і Бельгіі, але жыла і жыве тут, бо яе мара - беларуская Біблія.

На беларускай мове ёсць тры поўныя пераклады Бібліі і шмат няпоўных, тым не менш у назве лекцыі спадарыня Ірына правакуе, сцвярджаючы, што Беларусь жыве 1000 гадоў без Бібліі. Як так? Пра гэта мы гутарым напярэдадні лекцыі.

“Пераклад - гэта з мовы арыгінала на нашую мову. А ў нас?..”

- Спадарыня Ірына, якія на гэты момант існуюць пераклады Бібліі на беларускую мову?

- Вельмі важна паглядзець, што ёсць перакладам Бібліі. Пераклад з чаго і куды? Пераклад тэксту звычайна робіцца з арыгінала на нейкую жывую літаратурную мову. На сучаснай беларускай мове няма ніводнага перакладу, зробленага з арыгінальных біблейскіх моваў: яўрэйскай, арамейскай, грэцкай. Калі казаць пра поўныя пераклады (а было яшчэ шмат фрагментарных), то на сённяшні дзень ёсць тры беларускія Бібліі. З якіх адна сапраўды зробленая з арыгінала; гэта Біблія Янкі Станкевіча, перакладзеная ў 1970-я гады. Яна, відаць, і тэкстуальна найбольш якасная з усіх: гэта самы якасны пераклад. Але гэта пераклад мае дзве праблемы. Першая: гэтая Біблія зробленая па пратэстанцкім каноне, гэта значыцца, тыя другакананічныя кнігі, якія чытаюцца каталікамі і праваслаўнымі, сюды не ўваходзяць. І другая праблема: што яна перакладзеная Янкам Станкевічам, у якога быў свой погляд на беларускую мову. У якога яна была хутчэй не беларуская, а вялікалітоўская - у народзе яе называюць “станкевічанка”. Гэты варыянт вельмі добры для даследніка Бібліі, але сёння для шырокай публікі ён не ўжывальны. Другі поўны пераклад быў зроблены Васілём Сёмухам. Ён зроблены таксама ў пратэстанцкім каноне: там таксама няма другакананічных кніг. Пераклад зроблены не з арыгінальных моваў. Спадар Васіль карыстаўся самымі рознымі перакладамі, але асноўны, на які ён абапіраўся, быў рускі сінадальны пераклад, створаны ў 1840-я гады. Даследчыкі Бібліі ведаюць, што рускі сінадальны пераклад мае вельмі шмат тэкстуальных праблем... І нарэшце, трэці поўны варыянт Бібліі зусім свежы. Гэта выданне Біблійнага таварыства, зробленае на падставе перакладаў ксяндза Уладыслава Чарняўскага. Пераклад рабіўся пераважна з польскай “Бібліі тысячагоддзя”. Задача светлай памяці ксяндза Чарняўскага была падобная да Скарынавай: даць біблійны тэкст людзям па-беларуску. А ўжо адкуль браўся пераклад - пытанне было другаснае. Беларускае біблійнае таварыства ўзгадніла пераклад Чарняўскага з новавульгатай - сучасным перакладам на лаціну. Гэта карысная праца, але яна не здымае праблему перакладу з арыгіналаў.

- А ці абавязкова, каб перакладчык ведаў мову арыгінала? Калі ўзяць тэкст на нейкай іншай мове, які ўсе прызнаюць удалым, чаму нельга перакладаць адтуль?

- Гэта заганна, бо любы пераклад недасканалы, як і любая копія недасканалая. Менавіта таму ў сучаснай французскай і англійскай мовах новыя пераклады Бібліі робяцца пастаянна. Існуюць камісіі, якія пастаянна працуюць з найлепшымі біблістамі, адпаведна, з носьбітамі моваў, на якія перакладаюцца, і з найлепшымі знаўцамі моваў арыгінала. Пераклады не спыняюцца, і тыя, хто не ведае арыгінальных моваў, але хоча чытаць Біблію, знаходзяцца ў выгадным становішчы. Хоць у англамоўным свеце ёсць пэўны эталон англійскага перакладу, вядомы ўсім носьбітам мовы - гэта Біблія Караля Якуба 1611 году. Калі англійскія пісьменнікі цытуюць Біблію, то абавязкова гэты пераклад. Аднак зроблены ён быў 400 гадоў таму, мова з таго часу змянілася, і біблістыка зрабіла велізарны крок наперад - дзеля гэтага і робяцца ўсё новыя пераклады. Хоць “англійскі пераклад Бібліі” па-ранейшаму асацыюецца з Бібліяй Караля Якуба, над якой, дарэчы, працавала цэлая камісія. У Нямеччыне "нямецкая Біблія" па-ранейшаму асацыюецца з перакладам 1534 года, дзе гэта быў подзвіг аднаго чалавека: Марціна Лютэра.

“Скарына і клопату сабе не рабіў, каб перакладаць з арыгінала”

- Спадарыня Ірына, Вы прывялі ў прыклад Расію, Брытанію, Нямеччыну. Давайце зноў вернемся да нашых суседзяў. Ці гэта мы адны такія гаротнікі, ці і там існуе такая праблема?

- Суседзі нашыя парупіліся, каб займець сабе Біблію, перакладзеную з арыгінальных моваў. Нямецкі і англійскі варыянты - гэта часы Рэфармацыі. Расійскі - гэта ХІХ стагоддзе, бо там заўжды ўсе працэсы адбываліся нашмат пазней, чым у Еўропе. Але расійскі пераклад Бібліі фактычна сфармаваў расійкую літаратурную мову, зафіксаваў яе. Так было і ў англійскай, і нямецкай мовах свайго часу. Чаму так адбываецца, што Біблія фармуе літаратурныя мовы? Таму што аб’ём і разнастайнасць біблійных тэкстаў такая, што лексічна і граматычна ахоплівае ўсе пласты мовы, гэтага робіцца дастаткова, каб працягваць далей пісаць у тым жа лінгвістычным полі. І калі б у нашаніўскія часы ў пачатку ХХ стагоддзя былі кінутыя сілы, каб зрабіць годны пераклад Бібліі на беларускую мову, мы б цяпер не мелі той сітуацыі, якую маем: адзін варыянт мовы, другі, трэці... Што датычыць Польшчы, то першыя спробы перакладу там былі яшчэ ў XIV стагоддзі. Але першая польская Біблія робіцца беларусамі: гэта так званая Берасцейская альбо Радзівілаўская Біблія 1563 года. Калі Біблію перакладаў Скарына, ён перакладаў на тую мову, якую лічыў літаратурнай. Адначасова Біблію перакладалі беларускія юдэі, і рабілі гэта на “гутарковую”, “зразумелую” мову.

- Скарына перакладаў з арыгінальных моваў?

- Ён нават і клопату сабе такога не рабіў, бо тых арыгінальных моваў не ведаў. Рабіліся даследаванні, якія паказалі, што ўзорам у яго была чэшская Біблія. Але, зноў жа, Скарына ставіў сабе зусім іншую задачу: даць кнігу народу. А паколькі асноўнай кнігай была Біблія, ён робіць Біблію. І першае, што ён перакладае, - гэта Псалтыр. А Псалтыр - гэта была самая чытаная кніга, гэта быў падручнік для чытання і пісання ў навучальных установах. І Скарына перакладаў Біблію на мову сваёй краіны і для людзей сваёй краіны. Не думаю, што ў яго былі амбіцыі, каб гэтую кнігу чыталі “ад Варшавы да Замаскоўя”.

- Вы кажаце, што ў Скарыны не было задачы перакладаць з арыгінала, была задача: даць людзям кнігу. Можа, гэта такая беларуская традыцыя перакладу Бібліі: найперш “даць людзям кнігу”?..

- Вось у гэтым і рэч. Але тады пытанне: а якая задача беларускай культуры, беларускай гуманітарыі? Ці ёсць задача асвойваць чалавечыя каштоўнасці па-беларуску?

- Дома я карыстаюся Бібліяй па-беларуску, і, як неспецыяліст, не адчуваю дыскамфорту, што яна перакладзена не з арыгінала, не думаю пра гэта на кожнай старонцы. Чаму ж Вы гаворыце, што мы “1000 год без Бібліі”?

- Калі чалавек хоча зразумець і асэнсаваць Біблію, то чым бліжэй да арыгінала тэкст, тым лягчэй вам будзе зразумець і асэнсаваць яго. Бо ў іншым выпадку вы абсалютна не ведаеце, што вы разумееце і асэнсоўваеце. А асэнсоўваеце вы пераклад з перакладу, пераклад другой ці трэцяй ступені, дзе маглі адбыцца істотныя змены ў сэнсе тэкста. “Пераклад з перакладу з перакладу” вам пакіне толькі сюжэт. “Пра што” - вы будзеце ведаць. Але ж Біблія - гэта не толькі сюжэты... Пераклад не з арыгінала робіцца толькі тады, калі ва ўсёй краіне няма знаўцаў арыгінальных моваў.

- А ў нас ёсць?

- У нас ёсць спецыялісты, якія працуюць з Бібліяй у арыгінале. Але я задаю сабе пытанне: ці спазніліся беларусы на свой цягнік? Тое, што пераклад з арыгінала мусіць быць зроблены, сумневаў няма. Але ці адыграе ён тую ролю, якую адыграў у іншых народаў у часы Рэфармацыі ці напачатку ХХ стагоддзя?

“Калі цытую Біблію, то перакладаю яе з арыгінала”

- Спадарыня Ірына, а калі Вам даводзіцца цытаваць Біблію, якім варыянтам карыстаецеся?

- Я перакладаю сама.

- З якой мовы?

- З Бібліі! Калі я чытаю яўрэйскую Біблію, я перакладаю з яўрэйскай мовы. Калі Новы Запавет, то з грэцкай мовы. Так прынята ў навуковым асяродку: ты мусіш сам перакладаць патрэбныя табе моманты.

- Наколькі Вы добра ведаеце гэтыя мовы?

- Дастаткова, каб перакладаць.

- Выбачаюся, але зараз многія падумалі сабе: “Калі яна такая разумная, чаго ж сама Біблію не перакладзе?"

- Гэта вельмі вялікая праца! І, як паказвае практыка, яна мусіць рабіцца не адным чалавекам, а калектыўна, каб былі прыцягнутыя розныя знаўцы тэмы, моваў, тэкстаў. Мне вельмі хацелася б, каб сабралася група, якая хацела б працаваць з Бібліяй па-беларуску. Каб нарэшце ў беларускай Вікіпедыі з’явіліся пісьменныя артыкулы на гэтую тэму, каб знайшліся людзі, здольныя падрыхтаваць такія артыкулы. Бо сярод іншых народаў “біблійныя” артыкулы для Вікіпедыі ствараюць вядомыя навукоўцы... Каб неяк наблізіцца да сваёй мроі, я буду праводзіць адпаведны курс у Лятучым універсітэце. Хутка будзе адбывацца набор. Гэта не будзе курс перакладу Бібліі, але заняткі для людзей, якіх хвалюе гэтая праблематыка. Калі нехта зацікавіцца, запрашаю на лекцыю, пасля якой можам абмеркаваць гэта з ахвотнымі!

Дзе захоўваецца “эталон”, “арыгінал” Бібліі?
Як па-беларуску: дабраславіць, благаславіць ці блаславіць? Раство, Каляды, Ражджаство ці Божае Нараджэнне?
Пакуль няма “ідэальнага” перакладу, якімі перакладамі карыстацца?
Адказ - на публічнай лекцыі Ірыны Дубянецкай.

ТАКІМ ЧЫНАМ

Лекцыя Ірыны Дубянецкай з цыклу “Urbi et Orbi”
“1000 гадоў без Бібліі: беларускія біблійныя пераклады і еўрапейская цывілізацыя”
адбудзецца 23 сакавіка (пятніца) а 18.30

Уваход вольны!

У Галерэі "Ў": Мінск, прасп. Незалежнасці, 37а (ст. м. "Плошча Перамогі")

Анлайн-трансляцыя лекцыі: http://distance.fly-uni.org/mod/page/view.php?id=449

Крыніца