Аніка Вальке: Халакост на савецкай тэрыторыі быў зусім іншым, чым у заходніх краінах

DW

Абапіраючыся на вусныя гісторыі, відэа сведак генацыду і ўспаміны, сабраныя ў былым СССР, даследчыца паказвае, як маладыя савецкія (і, у прыватнасці, беларускія) яўрэі змагаліся за выжыванне.

Безыменныя савецкія грамадзяне

Тэму генацыду ў Беларусі толькі пачалі вывучаць. У нашай краіне знішчэнне яўрэяў падчас вайны і памяць пра іх у пасляваенны час значна адрозніваліся ад халакосту ў Еўропе, сцвярджае нямецкая і амерыканская даследчыца, гісторык, дацэнт універсітэта ім. Вашынгтона ў Сэнт-Луісе (ЗША) Аніка Вальке. Служба інфармацыі “ЕўраБеларусі” пабывала на мінскай прэзентацыі яе кнігі “Піянеры і партызаны: вусная гісторыя нацысцкага генацыду ў Беларусі”, якая прайшла ў рамках праекта ECLAB_Інтэракцыя.

Кніга паказвае, як маладыя савецкія яўрэі жылі да, падчас і пасля вайны і як выжывалі ў час нямецкай акупацыі. У ёй узгадваецца Мінск, гета, а таксама супрацьстаянне яўрэяў нацысцкаму рэжыму. Пра гэту з’яву не было прынята ўзгадваць у савецкай гістарыяграфіі. Была шырока распаўсюджана думка, што яўрэі не ваявалі, не супраціўляліся, а пасіўна сядзелі ў эвакуацыі і чакалі, пакуль савецкая армія вызваліць краіну. На помніках знішчаным яўрэям іх сціпла называлі “мірнымі савецкімі грамадзянамі”, а імёны стараліся не афішаваць. Чаго вартая адна толькі гісторыя Машы Брускінай. Па словах Анікі Вальке, па-за межамі Беларусі яе імя даволі вядомае: Марыя Брускіна здабывала медыкаменты для савецкіх ваеннапалонных, якія знаходзіліся ў шпіталі-лагеры, дапамагала выводзіць вайскоўцаў са шпіталю. У Мінску ж яно з’явілася на помніку каля дражджавога камбінату на вуліцы Кастрычніцкай, дзе дзяўчына з паплечнікамі была павешаная літоўскімі нацыстамі, толькі восем гадоў таму – дагэтуль на мануменце былі ўзгаданы падпольшчыкі Кірыл Трус і Уладзімір Шчарбацэвіч, а таксама “дзяўчына, імя якой невядома”.

– Савецкія ўлады не былі гатовыя прызнаваць, што маладая яўрэйская жанчына была членам руха супраціву. Гісторыя Брускінай вельмі паказальная, бо ў пасляваенным Савецкім Саюзе супраціўленне яўрэяў у гета і партызанскіх атрадах, а таксама тое, у якіх умовах яны выжывалі, не абмяркоўвалі. І гэта замоўчванне было шчыльна звянана з замоўчваннем іх сістэматычнага знішчэння ўвогуле, – зазначыла Аніка Вальке. 

Паводле афіцыйнага наратыву аб вайне, загінулі вайскоўцы, партызаны і мірныя савецкія жыхары. Аднак адным з асноўных матываў нацысцкага рэжыму было знішчэнне менавіта яўрэяў, і гэта значыць, што яны пакутвалі з іншай прычыны, чым астатнія змагары з акупантамі. Яўрэяў забівалі за адно толькі іх паходжанне.

Пасля вайны магчымасці памяці пра іх таксама былі абмежаваныя. Наадварот, яўрэяў вельмі часта прыніжалі за тое, што яны выжывалі. Між тым выжыць ім было немагчыма без дапамогі. Аднак аказаць яе ўцекачам з гета спяшаліся не ўсе, а некаторыя нават перашкаджалі. У гэтых умовах яўрэі мусілі развіваць накіраваныя на выжыванне дзеянні, якія можна разумець як пэўныя формы супраціву – бо яны заміналі немцам ажыццявіць поўны генацыд.

Атрад як спосаб сацыялізацыі

На Беларусі супраціўленне яўрэяў праявілася не толькі ў падполлі, ствараліся цэлыя яўрэйскія партызанскія атрады, у якіх мусілі хавацца і ваяваць уцекачы з гета. Паколькі шлях у “звычайныя” атрады быў закрыты – яўрэяў, якія ў іх прыходзілі, забівалі як шпіёнаў, – ствараліся так званыя сямейныя партызанскія атрады. У Беларусі ў іх выратавалася ад 3700 да 5000 чалавек.

Аніка Вальке падрабязна спынілася на дзейнасці атрада імя Шалома Зорына ў Налібоцкай пушчы, які ўзнік у красавіку 1943 года. Аснову яго склалі падпольшчыкі-ўцекачы з мінскага гета, і гэты атрад дамогся згоды на сваё існаванне ад штабу партызанскага руху.

Атрад Зорына налічваў 600 чалавек, у тым ліку 280 жанчын. 240 членаў атрада былі маладзейшымі за 20 гадоў, сярод іх больш за 150 дзяцей-сірот. У атрадзе былі сфармаваныя гаспадарчая і баявая роты, апошняя складалася з двух узводаў, мела ва ўзбраенні вінтоўкі і кулямёт. Баявая рота адказвала за вывад людзей з гета, уводзячы беглых палонных па 70-80 кіламетраў пешшу з Мінска. Атрад дзейнічаў даволі паспяхова: праводзіў баявыя аперацыі, мініраваў чыгунку, ладзіў засады.

Другой задачай атраду была дапамога іншым партызанскім фармаванням – забеспячэнне іх вадой, ежай, фуражом для жвёлы. У атрадзе працаваў млын, шпіталь, сталовая, пякарня, майстэрні, будаўнічая група, быў статак кароў… Апроч таго існавала школа для дзяцей і была нават свая піянерская дружына. Менавіта члены гэтай дружыны напісалі ліст “сябру і айцу, любімаму” Сталіну. У лісце было сказана, што на вачох дзяцей знішчалі іх бацькоў, але фашысцкім варварам не ўдалося паставіць іх на калені. Дзеці паабяцалі правадыру вучыцца на “выдатна” і нараўне з дарослымі змагацца за Радзіму.

Адметна, што зварот да Сталіна як да бацькі быў ідэнтычны звароту да камандзіра атрада Шалома Зорына.  

– Гэты атрад быў важным для яўрэяў яшчэ і тым, што паказаў ім: яны таксама людзі з асобай ідэнтычнасцю і гістарычным шляхам. Сямейны атрад – гэта адначасова месца паратунку, выжывання і сацыяльнай інтэграцыі, – зазначыла аўтарка кнігі.

"Савецкая памяць вайны ўжо не вельмі жывая"

Па словах Анікі Вальке, многія рэспандэнты, успаміны якіх яна запісвала, узгадвалі, што, нягледзячы на саветызацыю, у партызанскім атрадзе Зорына чуўся ідыш. Менавіта там (калі не лічыць гета) многія маладыя савецкія яўрэі чулі яго ўпершыню, бо большасць з іх жыла ў моцна асіміляваных сем’ях і ідыш не ведала. Часам у атрадзе спявалі яўрэйскія песні і жылі нейкія культурныя тадыцыі.

– Халакост на савецкай тэрыторыі быў зусім іншым, чым у заходніх краінах, – звярнула ўвагу даследчыца. – У апошніх яўрэяў дэпартавалі на Усход, і там знішчалі, таму мясцовыя жыхары (еўрапейскіх гарадоў. – ЕўраБеларусь.) не бачылі, што з імі здарылася. Насельніцтва так не пакутвала ад вайны. А ў Савецкім Саюзе пакутвала вельмі шмат людзей, таму наратыў пра гібель мірных савецкіх грамадзян мае пэўны сэнс.

Аніка Вальке адзначыла, што ў Германіі, дзе яна расла і вучылася, вельмі шмат казалі пра халакост, але пры гэтым пра Савецкі Саюз амаль не гаварылі. Калі яна паехала па студэнцкім абмене ў Санкт-Пецярбург, убачыла гэтую “белую пляму” і стала яе вывучаць. І аказалася, што вельмі шмат яе рэспандэнтаў-яўрэяў, якія жылі ў Расіі, маюць беларускае паходжанне. Беларусь і Украіна наймацней пацярпелі ад Другой сусветнай вайны, пераканана Аніка Вальке.

– Два тыдні таму я была ў Бешанковічах. Там у лесе ёсць брацкая магіла, і яна схаваная, трэба знайсці чалавека, які можа паказаць, як да яе прайсці. З іншага боку, у Бешанковічах ёсць каля 15 помнікаў вайскоўцам і партызанам. І калі я запытвалася ў людзей, куды яны ідуць, каб ушаноўваць памяць вайны, высветлілася, што пра магілу ў лесе амаль ніхто не ведае. Мне здаецца, ёсць вельмі вялікі разрыў у памяці пра вайну. Ёсць вядомы савецкі наратыў, а памяці пра яўрэяў не існуе. Разам з тым ёсць адчуванне, што савецкая памяць вайны ўжо не вельмі жывая. Яе пастаянна прапагандуюць, але яна знікае.