Ганна Севярынец: Дубоўка ўсё напісаў, трэба толькі прачытаць

Беларускага пісьменніка Уладзіміра Дубоўку арыштоўвалі чатыры разы. У высылцы ён правёў агулам 28 гадоў.

Большасці з нас яго прозвішча вядома дзякуючы аднаму абсалютна лірычнаму радку: “О, Беларусь, мая шыпшына...”. Якім быў сапраўдны Дубоўка-пісьменнік і Дубоўка-чалавек? Што ён зашыфраваў у сваіх творах і за што, заўсёды карэктны, рэзка абвінаваціў знакамітых беларускіх пісьменнікаў? Нечаканыя таямніцы жыцця выбітнага творцы вывучае выкладчыца і літаратуразнаўца Ганна Севярынец. Яна падзялілася са Службай інфармацыі “ЕўраБеларусі” некаторымі сваімі адкрыццямі.

“Не твой аўтар – як не твой мужчына”

– Чым вас зацікавіў Уладзімір Дубоўка?

– Ёсць такі пушкінскі выраз: “Вся жизнь моя была залогом свиданья верного с тобой”. У мяне яшчэ з часоў аспірантуры была праблема “свайго” аўтара. Я займалася раманамі Гайта Газданава, і праца, канечне, ішла, але ж, разумееце, неяк без вагню. Не твой аўтар – усё адно як не твой мужчына: ты не можаш з ім жыць. Проста нецікава. Таму, калі на мяне раптам “зваліўся” Дубоўка, было зусім як у жыцці: глядзіш – а гэта абсалютна твой чалавек.

Адбылося ўсё вельмі цікава. Гэта, канечне, вялікая ганьба для мяне, але я заўсёды пра яе расказваю, бо, на мой погляд, сітуацыя вельмі паказальная. Я – па жыцці выдатніца: перамогі ў алімпіядах, залаты медаль, чырвоны дыплом, аспірантура,  заўсёды цікавілася літаратурай, шмат чытала, а пра Дубоўку – не ведала. Зусім. Даведалася, калі два гады таму рыхтавала ў школе ўрок па Быкаву. Аднекуль быў у мяне ў галаве радок: “О Беларусь, мая шыпшына...”, і я палезла паглядзець, хто аўтар. Ну, Дубоўка нейкі. Добра. Праз колькі часу я брала інтэрв’ю ў Ціхана Чарнякевіча, і ён між іншым назваў мне два-тры факты з біяграфіі Дубоўкі. Я здзівілася. Прыйшла дамоў і ўвяла прозвішча ў радок пашукавіка.  

І калі я зразумела, што вось ён, мой аўтар, адразу – пачалося. Раптоўныя сустрэчы з людзьмі, якія яго асабіста ведалі, з прыватнымі архівамі, нікому яшчэ невядомымі, з фотаздымкамі, якіх няма нідзе… Маё жыццё пачало імкліва насычацца чужым жыццём – і не проста ў хрэстаматыйных дэталях, а ў жывых, нечаканых, унікальных падрабязнасцях. Захацелася даведацца больш. Паехала ў Манькавічы, Агароднікі, у Мядзел – а там яшчэ больш людзей, яшчэ больш дэталяў, яшчэ больш чужой гісторыі, цікавай у кожнай сваёй хвіліне… Нават містыка нейкая пачалася – “зялёнае святло” ў вандроўках і пошуках,  неверагодныя знаёмствы, супадзенні… Карацей, не проста корпанне ў чужым тэксце, як гэта часцяком бывае ў літаратуразнаўстве, а жыццё, да краю поўнае таямніцамі, пошукамі, знаходкамі, пытаннямі… Дубоўка цікавы мне ў кожнай сваёй літары: і ў вершах, і ў артыкулах, і ў лістах, і ў афіцыйных дакументах, і жыццё ягонае, і творчасць прываблівае мяне кожнай хвілінай і кожнай літарай.

Уладзімір Дубоўка з жонкай Марыяй Пятроўнай

Памятаю, яшчэ ў школе не магла ўцяміць, як гэта так: былі першапачаткоўцы,  Купала, Колас, Багдановіч, а потым раптам – Караткевіч, Быкаў, Куляшоў. А што між імі? Што за “чорная дзіра”? Мне была цалкам зразумелая логіка развіцця рускай літаратуры, дзе “чапляліся” адзін за аднаго Дзяржавін, Карамзін, Пушкін, Гогаль і гэтак далей, а з беларускай літаратурай была нейкая недасказанасць. Ткнулася на пошукі – але  што я магла адшукаць у канцы васьмідзясятых, простая віцебская школьніца? Сёння гэтая бездань, канечне, зацягнулася, і не толькі дзякуючы знаёмству з творчасцю Дубоўкі, з узвышэнствам, з творамі Язэпа Пушчы, Лукаша Калюгі, братоў Шашалевічаў. Я была агаломшаная крытычным геніем Адама Бабарэкі, роўнага якому і па сёння няма ў нашай літаратуры і нашай крытыцы. Ну і, канечне ж, найпершы з іх – Уладзімір Дубоўка. Выключная паэтычная смеласць, адсутнасць стэрэатыпаў, свядомае імкненне да такой паэзіі, якую да цябе яшчэ ніхто не ствараў па-беларуску. Ну, і потым, ужо калі я пачала глыбока капаць, пачала крыўдаваць на шматлікія міфы пра Дубоўку, прынятыя і цяпер у нашай крытычнай літаратуры. Таму яшчэ з’явілася простае чалавечае жаданне “выправіць крывізну”.

Барада і паэтычныя шыфры

– Што ж гэта за міфы?

– Самы агідны – пра тое, што Дубоўку “зламалі”. Амаль у кожным надрукаваным успаміне – абавязковы абзац пра тое, як Дубоўка піў за кампартыю, ці палохаўся, ці яшчэ там што. Такое адчуванне, што нехта сядзеў і тыя абзацы адмыслова па тэкстах расстаўляў. Па-першае, мне незразумела, якое людзі маюць права так казаць. Ніводны з беларускіх пісьменнікаў не вяртаўся ў літаратуру праз 28 гадоў высылак і лагеру, праз чатыры (!) прысуды – ці загінулі, ці больш не пісалі. А ён вяртаўся актыўна, адчайна, кідаўся ў самы вір – і пры гэтым, я упэўненая – кожны дзень з шаснаццаці паслярэабілітацыйных гадоў чакаў арышту. Так, ён быў вельмі асцярожны. Так, ён не давяраў амаль нікому. А хто на яго месцы давяраў бы?  Мы, якія, калі й баімся чаго, дык гэта звальнення з працы ці забароны на друк – якое мы маем права нават вымаўляць слова “запалоханы”? Бывае, Дубоўку параўноўваюць з Ларысай Геніюш: маўляў, жанчына пасля лагеру не зламалася, змагалася да апошніх сваіх дзён і з рэжымам, і наогул з чалавечай подласцю, а ён, мужчына, выйшаў запалоханы. Але ж прабачце: Ларыса Антонаўна правяла ў зняволенні восем год, а Дубоўка – дваццаць восем, Ларыса Геніюш мела шчасце  пабачыць пасля выгнання свайго адзінага сына жывым, Дубоўка такога шчасця ня меў – пакуль ён быў у лагеры, адзіны ягоны сын Альгерд загінуў. Ці можна наогул параўноўваць лёсы і шляхі?

Па-другое – ну ёсць жа і факты, значна больш шматлікія, чым той тост за партыю, які Дубоўка аднойчы ўзняў, і ён яму потым у кожным успаміне ёкаў. Амаль першым Дубоўкавым тэкстам пасля рэабілітацыі стаў тэкст пра Адама Бабарэку, сябра, які згінуў у Паўночлагу ў 1938-м. Піша, і нават спрабуе надрукаваць. Зрабіць гэта, зразумела, не атрымалася, і Дубоўка аддаў гэты тэкст дачцэ Адама Бабарэкі Алесі, каб быў у яе, пакуль прыйдзе час… У РДАЛМ (Расійскі дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва. – ЕўраБеларусь.) я знайшла рукапісы, якія Дубоўка дасылаў у рэдакцыю часопіса “Вопросы литературы”, дзе рэдактар паперкамі наглуха заклейваў непажаданы тэкст ненадзейнага аўтара. Гэтыя паперкі можна прасвяціць і ўбачыць, што там заклеены вельмі смелыя выразы і пра лагерны досвед, і пра стаўленне да ідэалагічных пазіцый, якія існавалі на той час. Дубоўка пісаў усю магчымую праўду, даваў у друк – рэдактары выкрэслівалі. Дык калі б ён быў такім запалоханым, хіба пісаў бы ўсё гэта? Ды й папрок у тым, што ён перарабіў свае вершы дваццатых… А вы не перарабілі б, калі б рэдактарам вашага першага збору твораў пасля 28 год пакутаў паставілі б Алеся Кучара? Я маю на руках арыгінальныя архіўныя дакументы з чабаксарскага і грузінскага арыштаў Дубоўкі – гэта трэці і чацвёрты прысуды. Віну сваю не прызнаў, нічога не падпісваў. У надрукаваных ягоных паказаннях з допытаў – ніводнага прозвішча, ніводнага даноса. Дубоўка – амаль адзіны, хто за ўсе чатыры свае разы не здаў і не агаварыў ніводнага чалавека. Нават калі яму, як ён кажа, “у вельмі цяжкіх умовах” следчыя прапанавалі напісаць “адмоўную характарыстыку” на  Цішку Гартнага, ягонага заклятага літаратурнага ворага, намаганнямі якога Дубоўка, уласна кажучы, і быў запісаны ў нацдэмы – ён не напісаў, адмовіўся. Ці шмат людзей рабілі гэтак жа? Зламаны? Мы сёння больш зламаныя, чым ён, той, хто прайшоў і дзевяць месяцаў страшэнных допытаў НКУС, і 18 год высылкі, і 10 год лагеру.

– Але ж няўжо гэта нідзе не знайшло выхаду, як можна было пасля такога ўключыцца ў “звычайнае” жыццё?

– А вось вам гісторыя пра Дубоўкаву бараду. Ва ўсіх успамінах пасля 1958 года, калі рэабілітаваны паэт вярнуўся ў Мінск, напісана, што ў яго такая казачная белая барада, як у Дзеда Мароза. Такі святочны сэнс – ах, барада! Але Яўхім Кіпель – таксама арыштант трыццатых па справе СВБ (неіснуючага Саюза вызвалення Беларусі. – ЕўраБеларусь.) – у сваіх успамінах узгадвае, што, калі яны сядзелі падчас следства і чакалі выраку па 8 – 9 месяцаў, вядома ж, без лазні, без нават рукамыйніка, паадрошчвалі бароды. І калі іх везлі па этапе і ўжо былі магчымасці пагаліцца, яны працягвалі свае бароды насіць – як знак несправядлівага зняволення. Кіпель кажа, так яны пазнавалі адзін аднаго. Маючы на ўвазе гэтую дэталь, я гляджу на фотаздымкі з Почату – месца апошняй высылкі Уладзіміра Дубоўкі. Напачатку ён зусім без барады, а з’яўляецца яна бліжэй да ад’езду, калі было зразумела, што вернецца ў Маскву і Мінск. І я думаю: для каго ён яе адрошчваў?  Ці гэта ўсё ж быў той самы знак?  Глядзіце: апошні перадсмяротны верш паэта, той самы, які калісьці цалкам надрукаваў Барыс Сачанка ў ЛіМе і больш ніхто нідзе цалкам не друкуе, настолькі ён крыўдны і нават абразлівы для некаторых сучаснікаў Дубоўкі. Гэта вам не “Палеская рапсодыя”, рэдагаваная, лакіраваная, гэта сапраўдны Дубоўка, той, з трыццатых, моцны, бязлітасны, страшны нават. У гэтым вершы паэт “прыпячатаў” тых, каго лічыць вінаватымі ў рэпрэсіях над пісьменнікамі. “Калі ж адвееш ты, як дым, Мой запавет наконт вяроўкі Свет здзейсніць сам, свет знае, чым, Клянуся барадой Дубоўкі!” – завяршаецца верш. Ці ў такіх выпадках клянуцца святочнай дзедмарозаўскай барадой?  

Наогул, розных загадак у лёсе і творах пісьменніка, якія яшчэ трэба разблытваць, шмат. Напрыклад, кажуць, што ён 28 гадоў нічога не пісаў. Але я атрымала дакументы з грузінскага архіву МУС, і сярод рэчаў, якія адабралі ў яго пры вобшуку, пазначаны… яго літаратурныя творы!  Што маецца на ўвазе? Ці ён меў пры сабе нейкія зборнікі 1920-х гадоў, пасля таго, як яго чатыры разы арыштоўвалі і абшуквалі? Ці гэта былі рукапісы? Але мне ніякіх літаратурных твораў не дасылалі і на запыт пра іх адказалі адмоўна. А дзе яны тады падзеліся?

Лічыцца, што калі Уладзімір Дубоўка вярнуўся ў 1958 годзе з высылкі, то пісаў тое, што ад яго чакалі, і што ў мастацкім сэнсе, канешне, не дацягвала да таго Дубоўкі, якім ён быў да арышту. З першага погляду гэта быццам бы так. Але, думаю, проста мы не так чытаем. Творца гэткай лірычнай моцы і такой трагічнай нявыказанасці, не мог ён маўчаць. Кожны, хто піша, разумее, што не выказацца ў такіх варунках – страшней за смерць. Адкрываем пераклады санетаў Шэкспіра. Так, гэта тое! Усё выказана – і здрады, і адчай, і жах, і надзея.

Адкрываем “Пялёсткі”… Гэта наогул – унікальны твор у гісторыі беларускай літаратуры. Тут не аднаму чалавеку – тут інстытуту літаратуразнаўства працы на гады наперад.  У кожным абразку – такія мілыя, на першы погляд, нават дзіцячыя нейкія зацемкі – неверагодная праўда і пра час, і пра абставіны, і пра пачуцці. Трэба толькі ведаць Дубоўкаў шыфр і ўважліва чытаць знакі – дзе ён, напрыклад, замест слова “пагорак” выкарыстоўвае такое невыпадковае для яго слова “ўзвышша”, дзе раптам прачытваюцца вобразы і метафары з вершаў дваццатых, дзе з’яўляюцца дзіўныя персанажы кшталту мядзведзя з выцягнутай наперад лапай (колькі такіх “мядзведзяў” стаіць па нашых цэнтральных плошчах?), які аказваецца трухлявым пнём… Дубоўка ўсё напісаў. Трэба толькі прачытаць.

“Уладзя, ты – Пушкін”

– Ці склаўся ў вас нейкі партрэт Уладзіміра Дубоўкі, што за характар у яго быў?

– Я яшчэ складаю гэты партрэт – Дубоўка быў чалавекам нават не трох вымярэнняў, яго так проста не складзеш. Але я яго абавязкова збяру, сапраўдны партрэт сапраўднага чалавека, а не той пастэльны малюначак, які мы маем цяпер. Асноўная маса ўспамінаў пра Дубоўку – гэта ўспаміны шасцідзясятых, калі, па-першае, прынята было ўспамінаць няшчыра, у стылістыцы партыйных характарыстык, а па-другое, асабліва не нашчыруешся, чалавек рэабілітаваны: раптам не так напішаш – і пойдзе зноў па этапах…. Ну, і малююць: і такі ж добры, і такі вясёлы, і такі прыгожы, і такі добразычлівы, і не піў, не курыў, толькі што напалоханы… Як золата намываеш – і эмацыянальнасць, і прынцыповасць, і маладую гарачнасць, і адмысловае хуліганства, пра якое культурным дзяўчатам, напрыклад, і распавядаць сорамна… Гэта ж і ёсць сапраўднай задачай літаратуры і літаратуразнаўства – дыягенаўскі пошук чалавека. Вялікае шчасце – сустрэць на гэтым шляху такога героя і аўтара, як Дубоўка.

Недарэмна Купала яму казаў: “Уладзя, ты – Пушкін, а я перад табой толькі Дзяржавін”. Тое, што нам па сабе пакінуў Дубоўка – толькі сотая частка таго, што ён мог нам пакінуць, але і таго – хопіць на пакаленні наперад.

Ён быў, дарэчы, вельмі дынамічным паэтам і развіваўся проста вокамгненна. Параўнаць яго першы надрукаваны верш і вершы з “Налі”, напрыклад… З такімі тэмпамі гэта сапраўды быў бы Пушкін, і ён гэта пра сябе ведаў. Уявіце, якая гэта трагедыя – быць Пушкіным, які не напісаў свайго “Анегіна”…  Гэта ўвогуле праблема ўсёй беларускай літаратуры: у нас столькі ненапісаных твораў, столькі скрадзенага, столькі расстралянага, столькі схаванага па сёння ў архівах...

– А што асабіста для вас стала сенсацыйным у лёсе, у характары, у творчасці гэтага чалавека?     

– Мяне ўзрушвае ўсё. І яго дзяцінства ў адным з самых цікавых куткоў Беларусі – кніжку пра Манькавічы можна чытаць як захапляльны дэтэктыў, і яго неверагодная кар’ера ў Маскве, і мужныя паводзіны пасля арышту, і тое, як ён паводзіў сябе ў высылцы, у лагеры. Уявіце сабе, высланы у Яранск, ён навучыў тамтэйшых калгаснікаў ставіць парнікі, вырошчваць памідоры, ён нават кавуны там развёў! Ратаваў калгасы ад банкруцтваў, сядзеў начамі, шукаў доказаў невінаватасці калегаў, калі над тымі збіраліся чорныя хмары небяспекі – і адшукваў, і выратоўваў, сам – сасланы… Гэта быў чалавек неверагоднай моцы, якой усім нам бракуе.

– Раскажыце крыху пра кнігу аб Уладзіміру Дубоўку, якую вы рыхтуеце.

– Спачатку я думала, што зраблю нешта кшталту верасаеўскага “Жыцця Пушкіна” – такія нарэзкі з успамінаў і архіўных дакументаў. Але з працаю бачу, што, калі атрымаецца, буду рабіць шырэй. Гэта, напэўна, будзе не проста партрэт чалавека – праз яго жыццё я хачу даць партрэт часу, прасторы, эпохі, бо ён і сам – чалавек-эпоха, адзін з самых маштабных людзей, якіх я ведаю за ўсю гісторыю сусветнай літаратуры.  Жыццё Дубоўкі – само як кніга, яго вельмі цікава чытаць і разбірацца ў ім. Нам, беларусам, шанцуе на такіх пісьменнікаў: наш Багдановіч, наш Купала, наш Караткевіч і Быкаў – не проста людзі, якія пісалі кнігі, гэта людзі, якія пражывалі сваё жыццё нібыта пісалі грандыёзны, геніяльны мастацкі твор, варты нават не Нобелеўскай – значна болей высокай прэміі. Гэта кніга, спадзяюся, будзе цікавай не толькі тым, хто звернецца да творчасці Дубоўкі – яна будзе цікавай тым, хто будзе вывучаць наогул гэтую прастору і гэты час, Беларусь у дваццатым стагоддзі. Вельмі хочацца, каб гэтая кніга была вартая свайго героя. Буду старацца.