Праблема энэргетычнай бяспекі краіны

Давайце пачнем з таго, што адзначым: у Беларусі і Еўропы зусім розныя разуменні праблем энэргабяспекі. У нас яна зводзіцца да таго, што, маўляў, “Ратуйце! У нас няма грошай на расійскі газ”. А ў Еўропы зводзіцца да таго, што, маўляў, “Ратуйце! У Беларусі няма грошай на расійскі газ”. Ці сапраўды гэтыя погляды настолькі розныя?

Леанід Заіка: Сапраўды можна сказаць, што шмат спецыялістаў і большая частка насельніцтва так лічаць, але, відавочна, гэта не зусім так. Справа ў тым, што Беларусь — даволі энэрганасычаная краіна, а калі паглядзець на ВУП, то мы расходуем даволі шмат у параўнанні з Еўропай на адзінку створанай прадукцыі. Хаця, канешне, меней, чым у Расіі. А энэргабяспека – гэта праблема пераважна паставак: аддаленыя пастаўкі і кошты, што ў вялікай ступені з’яўляюцца творчасцю беларускай сённяшняй эліты. Няма нічога больш дзіўнага за жаданне чапляцца за кошты старога, яшчэ савецкага перыяду. Бяспека, яна ў чым? Ва ўстойлівасці паставак.

Ці магчыма ў нашай сітуацыі, з улікам нашага геаграфічнага становішча рэальна дыферсіфікаваць крыніцы атрымання энэргарэсурсаў?

Таццяна Манёнак: Сёння фактычна прывязанасць да расійскага газу стопрацэнтная, і ў бліжэйшай перспектыве абсалютна не праглядаюцца нейкія іншыя варынты. Што датычыць нафты, то яна, безумоўна, таксама расійская. На пачатку гэтага году Беларусь і Расія вызначылі правілы гульні, і ў выніку ўмовы пастаўкі нафты сталі больш жорсткімі, але нягледзячы на гэта Беларусь атрымлівае на 130-150 долараў за тону меней, чым замежныя краіны.

Беларусь сапраўды агучыла жаданне знайсці альтэрнатыўныя крыніцы нафты, але зрабіць гэта сёння надзвычай праблематычна. Гэта, канешне, ухвальна, што беларуская ўлада пачала турбавацца наконт альтернатыўных варыянтаў, але я ведаю, што чыноўнікі пастараюцца прытармазіць гэтыя варынты, бо гэта даволі дорага можа абысціся. І ў доказ гэтаму: ужо ішла гаворка пра тое, што напрыканцы гэтага года Беларусь павінна забяспечыць пастаўкі альтэрнатыўнай нафты танкерамі. Прынамсі, апрабіраваць лагістыку такіх паставак. А чыноўнікі пакуль кажуць, што гэта не будзе ажыцяўляцца. У той жа час у нас ёсць баланс з Расіяй, мы можам “выціснуць” расійскую нафту, карыстаючыся ім. Беларусь і Расія кожны год складаюць баланс.

Леанід Заіка: Калі ўзнікаюць нейкія праблемы, то першыя, хто пачынае турбавацца, — гэта чыноўнікі. Яны пачынаюць круціцца і выдумляць арыгінальныя і творчыя для іх рашэнні. Да 2012 года, я мяркую, у энэргабалансе і ў патоках нічога мяняць не трэба. Першае, што пачынаюць рабіць чыноўнікі, — яны шукаюць нейкія варынты: “Вось давайце будзем нафту з Венесуэлы везці ці яшчэ адкуль…” Гэта абсалютна непатрэбна. Справа ў тым, што любы чыноўнік і кожны з нас павінен ведаць, што на асноўныя віды таварных рэсурсаў існуюць рэгіянальныя і сусветныя кошты. Як бы мы ні мітусіліся, каб вазіць нафту з Ірана ці яшчэ адкуль, транспартныя выдаткі, рэгіянальны ўзровень кошту і г.д., складуць у выніку такі ж самы цану.

Калі нехта хоча стаць міліярдэрам і зарабляць на нафце Венесуэлы і Ірана, то гэта прыватная справа гэтага чыноўніка, яго знаёмых і яго сям’і. Прыкрывацца нацыянальнымі інтарэсамі Беларусі ці тым, што гэта робіцца для краіны, зараз ужо не актуальна, і гэта хутка вылічваецца. А я за гэтым не бачу нічога, акрамя жадання заснаваць новыя нафтавыя дынастыі ў Беларусі з дапамогай палітычнага пратэкцыянізму. Можна будаваць трубаправоды, але яны, праўда, ужо існуюць. На пачатку 90-х гадоў, калі БНФ падыходзіў да ўлады, была такая схема: аб’яднаць Чорнае і Балтыйскае мора. Усё гэта мы абмеркавалі, палічылі, колькі грошай трэба, і ўсё на гэтым скончылася.

У прынцыпе, зараз краіны Усходняй Еўропы таксама задумалі пабудаваць такі нафтавы тунэль Адэса-Броды і злучыць яго з Балтыкай. Гэта зноў такі ў палітычным духу: нешта зрабіць, нейкія трубы пакласці. Але даследаванне гэтай праблемы паказвае, што не будзе чым запаўняць гэтыя трубы. Таму адзіны спакойны, мяккі і просты варынт, які ёсць у беларускага грамадства, — кінуць грошы на стварэнне больш дасканалых тэхналогій. А ў прынцыпе не трэба і ствараць — трэба проста мяняць тэхніку на менш энэргаёмістую. Пачаць хаця б з таго, каб лямпачкі ў пад’ездах памяняць на больш эканамічныя. І такім чынам захаваць тое паліва, якое збіраюцца набывать дадаткова. А ў нас адразу лічаць, колькі мы будзе траціць. Трэба не гэта лічыць, а тое, як траціць менш на энэргію.

Гэта значыць, стаўка на эканомію больш эфектыўная за стаўку на пошук альтэрнатыўных крыніц энэргарэсурсаў?

Леанід Заіка: Разумееце, калі мы эканомім, новыя, не такія энэргаёмістыя рухавікі на нашыя станцыі ставім, гэта ў нас застанецца, гэта будзе стаяць і будзе ў нас працаваць яшчэ 5, 10, 15 гадоў. А калі мы будзем кідаць грошы на тое, каб выдумляць нейкія новыя трубаправоды, то гэтыя грошы як прыйдуць, так і сыйдуць.

Таццяна Манёнак: Нават сам па сабе пошук гэтых альтэрнатыў дае Беларусі казыры ў торгу беларусаў з расіянамі, таму што расіяне дастаткова раўніва ставяцца да таго, што Беларусь шукае нейкую альтэрнатыву. А шукаць у кожным разе, я думаю, трэба, бо кожная цывілізаваная дзяржава, якая паважае сябе, павінна баяцца стопрацэнтнай прывязкі да расійскіх энэргарэсурсаў. І ўжо эксперты прагназуюць, што калі Расія будзе запаўняць свой нафтаправод “Усходняя Сібір – Ціхі акіян”, то паўстане такое пытанне: “Ці дастаткова будзе Беларусі гэтых 20 млн расійскай нафты?” Пытанні могуць быць сур’ёзныя з гэтым.

Але ўзнікае і іншае пытанне: “Ці патрэбныя Беларусі два нафтаперапрацоўчыя заводы?” Я лічу, што, калі кошт нафты будзе набліжацца да сусветнай, гэтае пытанне відавочна паўстане. Але тут ёсць яшчэ варынт для торгу беларускага кіраўніцтва, таму што расійскія кампаніі ў кожным разе не маюць дастаткова сучасных нафтаперапрацоўчых магутнасцей. Ёсць зацікаўленасць у беларускіх нафтапераапрацоўчых заводах. Яны адносна блізка размешчаны да портаў, і калі мудра праводзіць перамовы, то не выключана, што расійскія кампаніі могуць стаць суўладальнікамі.

Атрымліваецца, каб зацікавіць Расію Беларуссю, трэба падзяліцца часткай уласнасці, так?

Таццяна Манёнак: Так, падзяліцца. І ў гэтым няма нічога такога жахлівага. Толькі ў такім выпадку магчыма будзе захаваць тая ж нафтапераапрацоўчыя заводы. У супрацьлеглым выпадку, маючы кошты блізкія да сусветных, у нас наўрад ці атрымаецца утрымаць іх.

Леанід Заіка: Я мяркую, у гэтым і палягае сутнасць таго, што адбываецца. Беларусы як нацыя, як эліта не справіліся з элементарнай праблемай энэргазабеспячэння краіны. Што атрымліваецца? Дзеля таго каб выжыць, трэба прадаць заводы. Канешне, давайце аддамо два лепшыя заводы, якія былі пабудаваныя ў часы Савецкага Саюза і пераапрацоўваюць 30 млн нафты, аддамо яшчэ і “Азот”! Як дурняў распранаюць! 15 гадоў беларусы падскоквалі, прэзідэнт хадзіў і ўсім тлумачыў, якое ён цудоўнае грамадства будуе, падпісвалі нейкія пагадненні з Расіяй. Гэта непаўнавартаснасць нацыі, гэта непаўнавартаснасць эліты — прадаваць свае нафтапераапрацоўчыя заводы. Ну, скажам, зойдзем мы да кагосьці ў хату, і чалавек нам прадасць тэлевізар, кухню, усё папрадасць, каб жыць.

У чым праблема? Праблема ў тым, што расіяне аккуратна нас падвялі да перадпродажнай падрыхтоўкі Беларусі. Калі браць нафтапераапрацоўчыя заводы, трэба было рабіць канцэрны, сумесныя магутныя прадпрыемствы з заходнімі: нямецкімі, польскімі — кампаніямі. Нам трэба толькі 7 млн тон нафты. Для таго каб мы раз’язджалі ў новых “Хамерах”, трэба толькі 7 млн тон нафты! У кожным разе нават можна пайсці на памяншэнне вытворчасці нафтапрадуктаў. Прабачце, але гэта не нашая справа, на нафте столькі зарабляць. Таму расіяне нам па носе і далі. Мы прадавалі на 6 млрд долараў нафтапрадуктаў. Увесь вайскова-прамысловы комплекс, як кажа Пуцін у сваіх выступах, абыйшоўся Расіі сёння ў 6 млрд долараў, а тут рэальна маленькая Беларусь ціхама набрала ды перапрацавала нафты на 6 млрд. Дык відавочна, што нам руках і далі. І будуць даваць!

Мы тут ужо другі год газ эканомім, гэта значыць, пераводзім на альтэрнатыўныя крыніцы, на дровы, на буры вугаль, на нешта яшчэ. І кожны год падпісваем з Расіяй пагадненні на тыя ж 21 млрд куб. м. Гэта значыць, спажыванне газу ў краіне не памяншаецца. Такі аб’ём газу сапраўды аптымальны для нашай эканомікі, ці яго можна паменшыць?

Леанід Заіка: Безумоўна, можна паменшыць на 20-25%, не выкарыстоўваючы нейкія асаблівыя метады. Расійскі газ і нафта — гэта наркотык і допінг, на якім трымаецца сённяшняя беларуская ўлада. А вось тое, што датычыць эканоміі, гэтым займаецца насельніцтва. У прынцыпе, насельніцтва зараз ужо набывае газ па 130 долараў за 1000 куб.м, а добрыя рынкава арыентаваныя прадпрыемствы — па 150 долараў.

Таццяна Манёнак: Дык эканоміка-то ў нас адміністрацыйная, і аб’ёмы трэба выконваць. Таму і аб’ёмы прыроднага газу растуць. Чыноўнікі прызналі, што паверхневы рэсурс ужо вычарпаны. Каб сапраўды сёння займацца сур’ёзным энэргазахаваннем, трэба вялізарныя грошы ўкладаць у новыя тэхналогіі, у абнаўленні. Я лічу, што беларусы ўсё ж такі павінны арыентаваццана на краіны Балтыі, на тое, як яны вырашаюць гэтыя праблемы. Літва 3 млрд куб.м газу спажывае, але тым не менш надзвычайна турбуецца наконт прывязкі да расійскага газу. Я лічу, што зараз сур’ёзна трэба займацца тэрміналамі па звадкаваным газе і адаптаваць сваю эканоміку для дасягнення меншай залежнасці.

Леанід Заіка: Гэта была савецкая ідэя — стварыць буйныя цеплавыя і электрычныя станцыі і прыбраць усе дробныя кацельні. Тыя часы ўжо скончыліся. Зараз я параіў бы людзям ставіць у сябе ў кватэрах свае ўласныя газавыя катлы. У Мінскай вобласці ў Бараўлянах ужо пабудаваны адзін такі дом. Чаму гэта робіцца? Таму што КПД спажывання газу 99%. Нашы вялікія мінскія ЦЭЦ — у іх 45% энэргіі сыходзіць у зямлю. Я б хацеў звярнуцца да тых, хто нас слухае: “Паважаныя, палову грошай вы траціце на тое, каб грэць зямлю!” Зараз час дробных эфектыўных станцый. Можна казаць пра тое, што нам усё ж такі патрэбны 2-3 электрастанцыі: яны дадуць свае 15% энэргіі, 45% — у зямлю, але тым не менш… Астатняе трэба пераводзіць на больш эфектыўную работу, уключаючы індывідуальнае энергаспажываннне. Такі чынам можна 20 млрд пераўтварыць ў 10 млрд. Калі 45% энэргіі губляецца ў трубах па дастаўцы гарачай вады… Адно, што пакуль я не бачу лабістаў, якія б гэта ўсё маглі б прасоўваць. Але іх і не трэба ў прынцыпе — людзі самі па сабе будуць гэта рабіць.

А ці можна сапраўды абрэзаць трубы ў жылым доме?

Леанід Заіка: Можна. Тэхналагічна ў кожнага ў кватэры ёсць газ. То бок, вы ставіце добрыя навісныя катлы — і яны будуць абаграваць вашыя 58-100 м. Гэта элементарна. Нават у пад’ездах можна паставіць кацёл. Я хачу сказаць, што мы шукаем вырашэнне задач, зыходзячы з таго, што нам пакінула савецая сістэма, і савецкую сістэму ў нас сапраўды песцяць. І хочуць вырашаць праблемы па-савецку. Зараз пабяжым у Іран, пабяжым у Венесуэлу па нафту і газ.

Тацяяна Манёнак: Сапраўды, мне некалькі гадоў таму мне пашчасціла размаўляць з экс-віцэ-прэм’ерам Беларусі Кокаравым. І на адной з канферэнцый я задавала пытанне аб тым, што ў нас катастрафічная прывязка да расійскіх энэргарэсурсаў: баланс паставак прыроднага газу паміж Расіяй і Беларусі складае 80%. Ці не палохае іх гэта? Ён быў уражаны тым, што я задаю такое пытанне і звярнуў увагу на тое, што прыродны газ — самае таннае экалагічнае паліва. Гэта было ў час, калі станцыі пераводзілі нават з рэзервовых відаў паліва на прыродны газ. І вось учора на энэргетычным кангрэсе было агучана, што эканамічная сітуацыя складваецца такім чынам, што эканамічна мэтазгодна займацца пераходам на альтэрнатыўныя віды паліва.

Асноўная прычына — катастрафічнае падаражанне газу. Паглядзім, які будзе кошт на яго ў наступным годзе, а спадар пасол Расіі ў Беларусі Сурыкаў сказаў, што ён будзе каштаваць 125 долараў. Хаця па ўсіх прыблізных падліках, зыходзячы з фомулы, кошту менш, чым за 160 долараў, газ не можа быць. Уключыўся нейкі закулісны гандаль, і верагодна, што рэзкага павышэння можа і не здарыцца. У наступным годзе гэтая агонія нашай эканомікі працягнецца. І зноў будуць пісацца рапарты аб тым, што ў нас самыя эфектыўная і перадавая схема паставак. І зноў мы не адмовімся ад папярэдняга эканамічнага курсу, пакуль будзем мець такія кошты.

Леанід Заіка: Мы павінны паставіць залаты помнік Мілеру і ўсім тым, хто пачаў ініцыяваць продаж газу Беларусі па сусветных коштах. Самы аптымальны інструмент, каб пазбавіцца гэтага наркотыку, — гэта нармальны кошт. Ня трэба гэтага баяцца. І ўвогуле мне здаецца, што гэтыя абмеркаванні інцыяваныя палітыкамі, каб паказаць уласную патрэбнасць. Газ каштуе 15 долараў на 1000 куб. м, усё астатняе — ад лукавага. Кошт у 15 долараў толькі ў Алжыры і ў Расіі. Чаму нафта зараз каштуе 85 долараў? Мы знаходзімся зараз акурат на той фазе развіцця, калі буйныя нафтавыя карпарацыі, палітычныя групы практычна завярнулі развіццё сусветнай эканомікі на высокіх эканамічных коштах. Гэта тыповая змова, тыповы прэсінг гэтых груп інтарэсаў. Ніякай аб’ектыўнасці тут няма, ніякіх аб’ектыўных законаў таксама. Зараз мы пасадзім 50 Нобелеўскіх лаўрэатаў у эканоміцы, і яны вам не здолеюць паказаць, што тут ёсць нейкая аб’ектыўная заканамернасць.

Кошты на нафту пайшлі ўверх, і газавікі запыталі: “Чаму па 15 долараў? Будзем прадаваць па 200”. У гэтым плане існуе абсалютна пэўная іерархія коштаў і даражанне адной гігакалорыі прыводзіць да таго, што даражэе ўвесь спектр, у тым ліку і дровы. Тады нашыя леснікі будуць казаць пра тое, што і дровы павінны падаражаць, нешта яшчэ… Давайце будзем пазбаўляцца ад залежнасці ад Расіі, ад некага яшчэ… Ды не ў гэтым справа! У сусветнай эканоміцы існуе ўзаемазалежнасць.

Скажыце, калі ласка, ці існуе такі шанец, што ў хуткім часе будзе падзенне коштаў на нафту і газ на сусветным рынку? Напрыклад, каб адбылося тое, што адбылося ў 80-я годы і ў пэўнай ступені працягвалася ў 90-я?

Леанід Заіка: Так, безумоўна, ёсць. Зараз улада знаходзіцца ў ЗША, і гэта зразумела, бо ЗША — гэта самы буйны спажывец энэргіі. Там існуе рэспубіканская партыя — партыя буйных нафтавых кампаній. Памятаеце, быў час, калі меркавалі, што пачнецца вайна ў Іраку і кошты на нафту знізяцца, калапс пачнеццца. Усё гэта лухта! Да таго часу, пакуль ў ЗША каля ўлады знаходзяца нафтавыя лабісты і нафтавае лобі моцнае ў Расіі і ў іншых краінах, справы будуць такія, як зараз. Але нафтавыя кампаніі апынуцца ў абсалютным проігрышы і лёс іх будзе незайздросны, калі з’явіцца першы вадародны рухавік. Зараз у свеце ідзе каласальная барацьба па стварэнні вадароднага рухавіка. Вадародны рухавік — гэта пераважна інтэлектуальная эліта ЗША —дэмакраты.

У тых дыскусіях, якія праходзяць зараз сярод спецыялістаў, змена ўлады ў ЗША і прыход дэмакратаў да ўлады будзе значыць змяненне дыспазіцыі ўлады. Будуць падтрымлівацца Hi-tech кампаніі. І стварэнне вадароднага рухавіка аранжыруецца ў межах 5-50 гадоў. Цяжка дакладней сказаць, але гэта будзе переварот у энэргетыцы. І тады ўся нафта становіцца проста смешнай вадкасцю.

Таццяна Манёнак: Тыя ж профільныя чыноўнікі 4 гады таму падрыхтавалі праграму “Рэструктарызацыі энэргагаліны”. Там ўсё было як ў “РАО ЕС”. І што было зроблена? У Адміністрацыі прэзідэнта было сказана, што нельга прымаць гэты дакумент, што гэта можа стварыць пэўныя праблемы. Гэта праблема выбару рынкавай эканомікі.

Але пакуль, наколькі я разумею, нам бліжэй атамная, а не вадародная энэргія? І хацелася б абмеркаваць, што нам дае будаўніцтва АЭС.

Леанід Заіка: Мінімальная задача — 15% энэргіі пераключыць на атамную энэргетыку, на адну станцыю. Але я лічу, што Беларусь рэальна можа пабудаваць 2-3 станцыі, таму што павялічваецца попыт на электраэнэргію. З іншага боку, мы палову нашага энэргабалансу можам рабіць за кошт атамнай энэргетыкі. Больш за тое, атамныя станцыі — як французскія, так і японскія — сталі кампактныя і вельмі тэхналагічныя. Безумоўна, існуе “сіндром Чарнобыля”. Між тым, апошнія апытанні лабараторыі “Новак” Вардамацкага паказваюць, што такой ужо вялізарнай рэзістэнцыі вакол атамнай энэргіі няма. А ў эканамічным плане калі казаць, то мы прадалі “Белтрансгаз”недзе за 5 млрд долараў. За 5 млрд мы маглі пабудаваць паўтары, а тое і дзве станцыі.

Таццяна Манёнак: “Белтрансгаз” прадалі за 2,5 млрд долараў. Трэба ўлічваць, што гэтыя 50 % не цалкам прададзеныя, а ўсяго толькі 12,5 % за 625 млн долараў. Што датычыць атамнай электрастанцыі, я хацела б звярнуць увагу на тое, што пакуль кіраўніцтва прымае гэтае рашэнне ва ўмовах нерэфармаванай эканомікі. Усе разлікі паказваюць, што ва ўмовах адэкватных коштаў на энэрганосьбіты фармуюцца абсалютна іншыя ўмовы эканомікі. Але нават профільныя чыноўнікі прызналі, што Беларусі было б на карысць падлучыцца да будаўніцтва Ігналінскай АЭС, размешчанай зусім побач, на мяжы. Чатыры еўрапейскія дзяржавы фактычна прынялі рашэнне пра будаўніцтва новай АЭС.

У гэтым годзе нам выставілі расцэнкі ўсяго толькі на мільярд больш. Мы на малацэ гэты міліярд “адбілі”. У наступным годзе яшчэ на мільярд больш будзе. Мы на нечым іншым заробім і “адаб’ем”. Усё, і не трэба нічога, так?

Леанід Заіка: У гэтым-то і небяспека для ўлады. Па-першае, калі яна бачыць, што людзі ў стане вырашаць гэтыя праблемы самастойна, без чыноўнікаў і прэзідэнцкай адміністрацыі, то вельмі здзіўляецца і непакоіцца. Па-другое, газ даражэй, але тое, што мы прадаем у Расію, падаражала на 17%. Не трэба думаць, што ўсё тое, што мы атрымліваем у выглядзе дарагога газу, сыходзіць у зямлю і мы тут распранаемся да адсутнасці грошай. Не, наша прадукцыя таксама даражэе. Газ даражэе для ўсіх: для Свазіленду, для Італіі, для Нямеччыны. Чаму ў нас такая нацыянальная трагедыя на гэтым? Цукеркі, гарэлка падаражалі? Газ даражэе — даражэе і гатовая прадукцыя.

Мне надаралася неаднаразова пісаць аб тым, што гэтыя хвалі даражання энэргарэсурсаў будуць вяртацца праз больш дарагія камп’ютары, больш дарагія IT-тэхналогіі і ўсё астатняе. А вось на сёння наша экспартная прадукцыя стала на 17% даражэй. Таму мы ў стане зарабляць грошы дадаткова. І вы абсалютна маеце рацыю ў тым, што рынак, і мы самі зможам хутчэй вырашыць праблему, чым шукаючы грошы і нейкія мільярды, якія наша кіраўніцтва, між іншым, збіраецца пазычыць у Расіі ў суме 1,5 млрд. А хто будзе аддаваць, цікава?