Міхал Анемпадыстаў: Нашае грамадства патрабуе чытэльных, адметных і легальных сімвалаў ідэнтычнасці

Свой взгляд

Андрэй Строцаў: Лекцыя будзе пра ўяўленне Беларусі... І адзін з апошніх прыкладаў, як беларусы сябе ўяўляюць, — гэта арнаментальная мода апошніх гадоў, калі сталі амаль паўсюль, дзе гэта магчыма, выкарыстоўваць традыцыйны арнамент як знак нацыянальнай ідэнтычнасці. І пра гэта адразу ўзнікла шмат розных, часам супрацьлеглых меркаванняў. Напрыклад, у Альгерда Бахарэвіча рэзка адмоўнае стаўленне, на яго думку, мы павінны выбіраць — вышыванка альбо кніга, гарадская культура альбо вясковая. А што бы вы маглі тут сказаць, у кантэксце вашай лекцыі? Ці сапраўды настолькі невырашальныя дылемы — вышыванка альбо кніга і гэтак далей?

Міхал Анемпадыстаў: Тут шмат пытанняў у адным. Паспрабую адказаць па пунктах. Тое, што сказаў Альгерд, гэта такі класічны прыклад рыторыкі: альбо-альбо. Гучыць эфектна, але насамрэч пытанне так не стаіць. Вось Лятучы ўніверсітэт культывуе мысленне, а не рыторыку, і гэта мне ў ім вельмі падабаецца. Давайце мысліць, давайце разбірацца.

Арнаментальная мода — гэта толькі мода, часовая з’ява. Узнікла яна таму, што беларускае грамадства патрабуе чытэльных, адметных і легальных сімвалаў ідэнтычнасці. Выкарыстанне гэтых сімвалаў дэкларуе прыналежнасць да беларускай культуры і традыцыі. Беларускі традыцыйны арнамент выдатна пасуе да такой функцыі, а “негласная” забарона на такія нацыянальныя сімвалы, як герб Пагоня і бел-чырвона-белы сцяг, прымушае актыўную частку грамадства шукаць і знаходзіць іхнія займеннікі. Як мне падаецца, гэта ляжыць на паверхні, і пры чым тут кніга? У кнігі абсалютна іншыя функцыі і, скажам так, поле ўжытку.

Мажліва, Альгерд меў на ўвазе дылему матэрыяльнае/вербальнае ці, як кажуць нашыя ўсходнія суседзі, “духоўнае”? Але і ў гэтым выпадку, я ўпэўнены, супрацьпастаўленне некарэктнае. На жаль, для беларускай культуры і не новае. На жаль — бо, на маю думку, мы зашмат згубілі менавіта з-за неўвагі/непавагі да сваёй матэрыяльнай культуры. І не толькі матэрыяльнай, а ўсяго таго, што не “кніга”. Між тым, ад часоў антычнасці, ад свайго самага пачатку, еўрапейская культурная мадэль імкнулася да ўсебаковай гармоніі, і, аддаляючыся ад яе, за кожным разам вярталася.

Беларуская культура — частка культуры еўрапейскай, таму такія спрашчэнні ўласнай культурнай разнастайнасці мне падаюцца неканструктыўнымі. Добрая кніга — гэта так званы “умоўны капітал” для кожнай культуры, яе здабытак. Добрымі кнігамі ганарацца, іх шануюць і перачытваюць. Кніга, аднак, не паляпшае жыцця наўпрост, яна гэтае жыццё апісвае, часам спрабуе яго тлумачыць, часам хлусіць, мадэлюе будучыню, інтэрпрэтуе мінуўшчыну. І наяўнасць добрай (і нават вялікай літаратуры) яшчэ не азначае, што жыць у краіне, яе спарадзіўшай, зручна і камфортна — у шырокім сэнсе гэтага слова. Заўважце, цэлы шэраг паспяховых краінаў з высокім узроўнем жыцця і “індэксам асабістага шчасця” выбітных літаратураў не маюць. Рэалізуюцца ў іншых сферах.

Таму мне здаецца, што такое супрацьпастаўленне некарэктнае і завядзе нас урэшце рэшт у такі прыгожы рытарычны тупік. А тады першая частка вашага пытання: ці сапраўды гэта з’яўляецца мадэллю нацыянальнай ідэнтычнасці? Ці як вы сфармулявалі?

— Я запытваў пра тое, наколькі невырашальная гэта дылема для вас? Але, наколькі разумею, для вас гэта не дылема. Тады наўздагон яшчэ пытанне пра гэтую арнаментальную моду: ці адэкватны ў сучаснай сітуацыі, у сучасным свеце, гэты зварот да нейкіх формаў, якія ўжо згубілі з намі непасрэдную сувязь? Напрыклад, тканыя вышываныя арнаменты: сто гадоў таму іх можна было ўбачыць зробленымі рукамі жывых людзей. Сучасная ж арнаментальная мода — гэта нешта зусім адрознае. І як разумець тое, што мы да гэтага вяртаемся? Можа, гэта проста такая гульня?

— Еўрапейская культура пастаянна звяртаецца да папярэдніх гістарычных перыядаў. Гэтак было падчас Рэнесансу, калі Заходняя Еўропа наноў адкрыла для сябе антычнае мастацтва і паспрабавала вярнуць Чалавека ў цэнтр Сусвету. Да антычнасці звярталіся і ў эпоху Класіцызма, але ўжо з іншымі мэтамі і, адпаведна, вынікамі. Прэрафаэліты, у сваю чаргу, бачылі ўзор для пераймання ў мастацтве Рэнесанса, а творцы Art&Crafts — у мастацтве Сярэднявечча, спрабуючы ўзнавіць не толькі фармальныя і стылістычныя прыёмы, але і прынцып арганізацыі працы, і рамесніцкую этыку. А таксама “вярнуць рэчам страчаную вартасць”.

Але ў кантэксце Вашага пытання нам перад усім варта ўзгадаць Рамантызм, які свядома звяртаўся да нацынальнай мінуўшчыны, да нацыянальных міфаў, выбудоўваючы такім чынам культуры “мадэрных” нацый. І калі на ранніх этапах нацыяўтварэння з уласным мінулым абыходзіліся без асаблівых цэрэмоній, падганяючы яго пад тагачасныя густы і патрэбы, то з цягам часу выкарыстанне і інтэрпрэтацыя ўласнай спадчыны рабіліся болей і болей навуковымі, аутэнтычнымі, асэнсаванымі. Гэта тычыцца не толькі літаратуры. Шматлікія прыклады зваротаў да традыцыі, яе пераўвасаблення, спробы стварыць нацыянальны стыль мы бачым у архітэктуры, пачынаючы з сярэдзіны ХІХ да сярэдзіны ХХ стагоддзя. Тое самае мы бачым ва ўжытковым мастацтве. Прычым пікі цікаўнасці да ўласнай традыцыі і чарговыя спробы яе пераасэнсавання супадаюць з перыядамі актыўнага станаўлення альбо перафарматавання нацыянальнай мадэлі.

Увогуле, працэс засваення ўласнай спадчыны і яе “перапрацоўка” адбываюцца бесперапынна, гэтак сама як бесперапынна адбываецца працэс “уяўлення” нацыяй самой сябе. Гэта тычыцца і “вялікіх” нацый, і “малых”. Проста звароты “вялікіх” да ўласнай спадчыны, шматкроць агучаныя ў СМІ, падхопленыя эпігонамі па ўсім свеце, успрымаюцца намі як норма, а звароты “маленькіх” падаюцца анахранізмам, чымсьці штучным і нават кур’ёзным. Чаму скураныя шорты на “Актобэрфэст”— гэта прымальна, а “ціпа вышыванка” не? Чаму кельцкія арнаменты — гэта нармальна, а наш геаметрычны — гульня? Мы ўсё адно будзем час ад часу вяртацца да мінулага і нешта адтуль выкарыстоўваць нанова. Можам пераймаць чужое, можам браць сваё — так заўсёды. Тут, мне думаецца, важна ведаць СВАЁ, каб умець яго адрозніць ад чужога. Часы нацыянальных рамантызмаў мінулі, а разам з імі — і адвольнае абыходжанне з уласным мінулым, з уласнай культурнай спадчынай.

Мы, нібыта папулярызуючы беларускі арнамент, насамрэч пладзім узоры, якія і блізка з ім не ляжалі. Гэта тое самае, як бы мы раптам загаварылі на трасянцы, сцвярджаючы, што гаворым па-беларуску. Тое самае з вышыванкай — ва Ўкраіне гэта сапраўды традыцыя і маркер, у нас хутчэй прыкмета разбурэння ўласнабеларускай традыцыі. З гэтага можна зрабіць адну важную выснову: нашае ўяўленне пра саміх сябе ніколі не бывае ідэальна правільным. Гэтае ўяўленне паўстае, у тым ліку, з нашых памылак, няведання, пад ціскам знешніх акалічнасцяў, пад уплывам вонкавых трэндаў і г.д. Што зусім не азначае, што мы не можам і не павінны супольнымі намаганнямі бесперапынна ўдакладняць гэтае СВАЁ ПРА САМІХ СЯБЕ ЎЯЎЛЕННЕ. Што мы і робім, адначасова актуалізуючы гэтае ўніфікаванае ўяўленне ў паўсядзённым жыцці. Ну, да прыкладу: уяўляючы сябе талерантнымі, мы намагаемся імі быць, уяўляючы сябе нерашучымі і аморфнымі, мы з незвычайнай лёгкасцю такімі і застаемся.

— Зараз беларуская культура перажывае тое, што іншыя еўрапейскія культуры прайшлі на пачатку ХХ стагоддзя. І вось такое пытанне: часам гавораць, што вось гэтая няспеласць, няскончанасць нашай культуры — гэта вялікі шанец, бо яна, беларуская культура, — яшчэ чысты ліст, дзе магчыма напісаць усё, дзе можна выбраць розныя варыянты, у адрозненне ад культур больш спелых, якім складаней змяняцца. Ці сапраўды для нас адкрыта такая магчымасць, ці нам проста так падаецца? Можа, і ў нас ужо ўсё закансервавалася і сфармавалася і мы можам паспрабаваць змяніць толькі некаторыя рэчы, але не на глыбіні?

— Я насамрэч думаю, што беларуская нацыя сфармавалася. Тут праблема не ў тым, што яна недаспелая... А што такое “даспелая”? Што такое “няскончаная”? Нацыя скончанай не бывае. У тым і феномен нацыі як супольнасці людзей, што гэтая супольнасць успрымаецца яе чальцамі як бясконца працяглая ў часе — на міфалагічным узроўні ў яе няма пачатку, ён губляецца ў пачатку гісторыі. Ў яе таксама няма канца, што дае нам, чальцам гэтай супольнасці, ілюзію несмяротнасці, працягу ў будучых пакаленнях, у калектыўнай свядомасці.

Прадуманае і рэалістычнае бачанне ўласнай будучыні, эвалюцыйныя змены і трансфармацыі, неабходныя і нават непазбежныя. Выдатна, калі ўсё гэта нараджаецца ўнутры самой супольнасці, а супольнасць пры гэтым мае механізмы для іх рэалізацыі ў выглядзе дзяржаўных праграмаў, інстытуцый і гд. Разам з тым, культура — з’ява непарыўная і пераемная. Яна не ўзнікае ніадкуль і раптам. Адпаведна, тое, што было да нас, “на глыбіні”, як Вы кажаце, — важная і неад’емная частка нас саміх. Мы не можам гэта змяніць. Наадварот, мы павінны гэта ведаць і шанаваць.

Я б увогуле, крыху па іншаму ставіў пытанне... Ці ў межах цяперашняй краіны Беларусь паўстала беларуская нацыя? Ці ўсе грамадзяне краіны з’яўляюцца яе прадстаўнікамі, чальцамі гэтай уяўленай супольнасці? На маю думку, не. У нас па-ранейшаму існуе, як мінімум, дзве розныя ўяўленыя супольнасці, дзве розныя культурныя мадэлі, адпаведна і візіяў будучыні ў нас таксама, як мінімум, дзве. Прычым абедзве супольнасці пазіцыянуюцца як беларускія. І падзел паміж імі палягае не паводле этнічнай прыналежнасці, а паводле прыналежнасці да той ці іншай культурнай мадэлі, адна з якіх выводзіцца з непарыўнай гістарычнай пераемнасці і па сваёй сутнасці з’яўляецца часткай культуры еўрапейскай, другая з’яўляецца міксам з савецкіх і імперскіх міфаў з дазаваным дадаткам традыцыі ўласнабеларускай.

Наяўнасць розных культурных, часам антаганістычных групаў у межах адной краіны не з’яўляецца чымсьці ўнікальным. Унікальным у нашай сітуацыі з’яўляецца якраз тое, што ўсе яны прэтэндуюць на “беларускасць”. З аднаго боку, гэта і добра, з іншага — стварае ўражанне той самай “недаспеласці”, наколькі я гэтае слова ў дадзеным кантэксце разумею. Не можа (па вызначэнні) адна нацыя, адзін народ, мець дзве розныя сістэмы светапоглядных каштоўнасцяў, дзве статусныя мовы (не блытаць з мовай зносінаў), дзве гісторыі.

Не паглыбляючыся ў прычыны такой сітуацыі, я хачу звярнуць увагу на тое, што ад моманту прыняцця незалежнасці, нягледзячы на неспрыяльныя ўмовы, беларуская культурная мадэль развівалася якасна і пашыралася колькасна. Шукалася, знаходзілася і папулярызавалася “тое, што нас аб’ядноўвае”. Аднак сёння, ў рэаліях інфармацыйных і шырэй — кансцыентальных войнаў, час падумаць пра абароненасць і эфектыўнасьць сучаснай беларускай культурнай мадэлі. Дзеля гэтага ўнутры самой супольнасці варта вызначыць і яшчэ раз прагаварыць, ці па тэрміналогіі Андэрсэна, “уявіць” межы і дамінанты нашай культуры.

Зрэшты, менавіта гэта, празрыста і публічна, адбываецца сёння ўнутры беларускай супольнасці. І хай нікога не засмучае тое, што мы па-ранейшаму “меньшасць” ва ўласнай краіне. Культуру робіць актыўная меньшасць; пасіўная большасць, калі хоча, падцягваецца.

— А гэтая культура, якую “робіць актыўная меншасць” — яна канчаткова завершылася— склалася? Ці яна яшчэ фармуецца?

— Любая ўяўленная супольнасць, то бок нацыя, альбо “народ” у савецкай традыцыі, ніколі не завершаная. Яна заўсёды мяняецца. Заўсёды сама сябе ўяўляе і мяняе сваё ўяўленне пра саму сябе. І намагаецца адпавядаць гэтаму ўяўленню, і выбудоўвае бачанне ўласнай будучынні, грунтуючыся на гэтым уяўленні. І так бясконца. Тут яшчэ важна, што гэтае ўяўленне ўніфікаванае для ўсіх чальцоў супольнасці. Гэта такая дамова, якую ніхто не агучваў, ніхто не падпісваў, а яна ёсць. Вось калі гэтай дамоўленасці, гэтай нягласнай згоды, гэтага ўніфікаванага супольнага ўяўлення няма, то няма і нацыі. Гэта нейкая іншая супольнасць людзей — “грамадзяне краіны”, напрыклад, ці проста “людзі”...

Працэс гэтага ўзгодненнага ўяўлення сябе супольнасцю адбываецца праз розныя камунікатыўныя акты: праз абмен думкамі, праз кнігі, фільмы, артыкулы і г.д. Урэшце рэшт такое ўяўленне імкнецца да рэалізацыі ў палітычнай сферы, да пабудовы нацыянальнай дзяржавы, якая патрэбная для пашырэння, замацавання і актуалізацыі гэтай супольнасці.

Што яшчэ важна... Гэтае ўніфікаванае ўяўленне вельмі рэалістычнае, нават прагматычнае заўсёды. Супольнасць не ўяўляе сябе чымсьці ідэальным, наадварот, уласныя недахопы — гэта таксама частка ідэнтычнасці. Калектыўнае ўяўленне звычайна “падстройваецца” пад знешнія і нутраныя рэаліі, тэндэнцыі і кан’юнктуру.

— А як уяўнае робіцца яўным і наколькі нашае ўяўленне абумоўленае нашай рэальнасцю?

— Ведаеце, пытанні, якія я агучваю і на якія спрабую адказаць, — гэта не навуковае даследванне, а проста развагі, якія, мажліва, будуць камусьці цікавымі менавіта ў беларускім кантэксце. Тым, хто цікавіцца гэтым пытаннем з навуковага пункту гледжання, варта пачытаць спецыяльную літаратуру, якой шмат і якая ёсць у вольным доступе. Хаця б таго ж Бенэдыкта Андэрсана “Ўяўленыя супольнасці”. У школе нас вучылі, што нацыя паўстае як бы сама па сабе, у выніку збегу пэўных абставінаў, перадумоваў. Што гэта аб’ектыўны працэс, у выніку якога нацыі альбо наканавана паўстаць, альбо ня лёс. Калі нацыя ў свой час не паўстала, то этнас да яе проста не дарос. Потым прайшоў час, паўсталі нацыі там, дзе паўстаць былі не павінны, і шэраг даследчыкаў засумняваліся ў канцэпцыі гістарычнай наканаванасці. Вышэй памянёны Андэрсан напісаў грунтоўнае даследванне, у якім давёў, што адных перадумоваў замала. Яны не гарантуюць паўстання такой супольнасці як нацыя. Што такая супольнасць, па вялікім рахунку, існуе толькі дзякуючы калектыўнаму ўяўленню пра сябе як пра супольнасць. І тут якраз Беларусь з’яўляецца выдатнай ілюстрацыяй на карысць думкі Андэрсана. На гэта звяртаў увагу Цімаці Снайдэр. У кнізе “Паўстанне мадэрных нацый. Беларусь, Літва, Польша, Украіна” ён пісаў, што насуперак выдатным перадумовам, лепшым, чым у літоўцаў і украінцаў, беларуская нацыя паўставала цяжка і марудна. Ён тлумачыць гэта тым, што ад пачатку беларуская нацыянальная мадэль была не надта прывабнай. То бок, “недаўявілі” мы тады нешта...

А гэтае “наканавана — не наканавана” — добры аргумент для вялікіх нацый, якія паўсталі, падмялі пад сабе маленькіх, а потым кажуць “а вам не наканавана, у вас гістарычна так не склалася”.

— І зноў пра ўяўленне… гэтым разам — праз колеры. Вы не аднойчы казалі, што Беларусь, у добрым сэнсе, такая шэрая і што шэры — гэта яе галоўны колер. І ці можна ўвогуле такое дапусціць, што Беларусь іншага колеру? Ці гэта ўжо будзе не Беларусь?

— Вось тут я, як спадар Бахарэвіч, рытарычна выказваюся, бо праект “Колер Беларусі” — гэта не толькі даследванне, але таксама прадукт мастацкі. А ў мастацтве трэба, каб было прыгожа. І гэта, зразумела, перабольшванне, што колер Беларусі шэры. Безумоўна, у Беларусі колераў болей, яны мелі большае ці меншае значэнне, прэферэнцыі і канатацыю. Аднак сапраўды, пэўная каляровая стрыманасць — гэта наша адметнасць. Гэта ўжыванне натуральных матэрыялаў, якія не фарбаваліся. І паколькі ў нас асноўныя матэрыялы — гэта дрэва і камень, а з тэкстыля — лён і воўна, то ўсе яны маюць розныя адценні шэрага. У вербальных помніках: зверы ў калыханках, якія павінны ахоўваць дзетак — зайчыкі, ваўчкі, коцікі, — усе шэрыя. Такія рэчы не выпадковыя. Гэта якраз праявы глыбіннай традыцайнай культуры, якая стагоддзямі напрацоўвалася і адкуль непатрэбнае выкідалася. Шмат у нас гэтага шэрага і яно пазітыўнае. Традыцыйнае белараускае жытло зліваецца з прыродай, з атачэннем. У гэтым мы не надта ўнікальныя. У літоўцаў падобная эстэтыка. А вось ва ўсіх іншых суседзяў — расейцаў, украінцаў, палякаў — па-іншаму...

— “Буйство красок”?

— Іншы падыход. Але з літоўцамі сапраўды ў каларыстыцы мы вельмі падобныя. Шмат для якіх еўрапейскіх культураў шэры колер не з’яўляецца сінонімам нуднасці, галечы і беспрасветнасці, а наадварот, асацыюецца з добрым густам, арыстакратызмам і гд. Вось вам цытата на развітанне — здаецца, Жан Поль Гацье сказаў: “Чамусьці людзі думаюць, што ў Парыжы ўсе апранаюцца ў чорнае. Насамрэч, гэта не так. У Парыжы ўсе апранаюцца ў шэрае.”

Адкрытая Лекцыя Міхала Анемпадыстава “Уяўляючы Беларусь” адбудзецца 28 кастрычніка, у сераду. Пачатак у 18.30. Каб зарэгістравацца на лекцыю і даведацца пра месца, звяжыцеся, калі ласка, з нашым каардынатарам: (+375 29) 7422040 (Юлія).

Рэгістрацыя на лістападаўскія лекцыі тут.

UPD.: Відэазапіс адкрытай лекцыі:

Гл. таксама справаздачу аб адкрытай лекцыі