Як я стаў інтелектуалам: Павел Баркоўскі (аповед цалкам)

Личности

У новым навучальным сезоне Лятучага ўніверсітэта Павел Баркоўскі будзе весці і браць удзел у:

• курсах: «Ідэя ўніверсітэта. Уводзіны ва ўніверсітэцкую прастору і лад жыцця» і «Философия: работаем с понятиями»;
• школе «Герменеўтычная класа. Вучымся разумець»;
• семінары «Сацыяльная аналітыка сёння: паняцці, прынцыпы, метады».

Таксама чытайце папярэднія аповеды з цыкла:

• Как я стал интеллектуалом: Андрей Егоров;
• Як я стаў інтэлектуалам: Ігар Бабкоў

* * *

Колькі слоў ад аўтаркі

Сабрана ўсяго пяць гісторый, далёка не з усімі атрымалася пагутарыць. Але калі ў некага ёсць цікавасць да гісторыі чалавека, да якога не дайшла я, ніхто не перашкаджае пайсці і спытаць.

Хочацца спадзявацца, што гэтыя тэксты будуць не толькі дзеля забаўкі. Некаму, магчыма, яны дапамогуць лепш зразумець універсітэцкі курс, камусьці — выбраць сабе настаўніка, а камусьці — чаму б і не? — стаць тым, каго назавуць інтэлектуалам.

Гісторыя трэцяя. Традыцыйна некалькі ўступных слоў.

Павел Баркоўскі ўразіў маё ўяўленне на Першым Кангрэсе даследчыкаў Беларусі. На другі ці трэці дзень здарыўся на нашай секцыі дзіўны даклад. Коратка сутнасць зводзілася да наступнага: «Як вырашыць усе праблемы сучаснай беларускай дзяржавы?» — запытваў дакладчык. «Вельмі проста, — адказваў ён тут жа. — Мы ўсе павінны жыць па Бібліі. Глядзіце, не крадзі — і ў нас няма карупцыі. Не сведчы ілжыва — і нашы суды становяцца справядлівымі. І гэтак далей».

Слухаць было нават весела, але настаў час задаваць пытанні. Павісла цяжкое маўчанне. Яно цягнулася, і няёмкасць праступала на тварах аўдыторыі ўсё больш выразна. Сапраўды, якое пытанне можна задаць да такога дакладу? Цішыня ў аўдыторыі станавілася грамчэй, неадчэпней. І ў гэты момант чалавек з валасамі дзіўнага, зусім эльфійскага адцення стварыў цуд. Ён паставіў пытанне да дакладу. Ветлівае, удумлівае, сур’ёзнае пытанне.

Я не памятаю самога пытання. Але добра памятаю ўразіўшае мяне адкрыццё: аказваецца, пра розум чалавека варта судзіць не па тым, што ён можа сказаць, а па тым, да чаго ён здольны паставіць добрае пытанне. І чым прасцей тэзіс, адносна якога пытанне ставіцца, тым чалавек разумнейшы.

Акрамя гэтага адкрыцця я запамятавала толькі імя. Вы ведаеце якое.

* * *

Як я стаў... Паўлам Баркоўскім

Кантэкст

Прыйшоў я ў жыццё, як звычайна, у савецкім радзільным доме, але потым першым месцам майго жыхарства быў універсітэцкі інтэрнат, бо мае бацькі працавалі ў Беларускім дзяржаўным універсітэце.

Пасля і дом, у якім я жыў, быў універсітэцкі: там жылі выкладчыкі, прафесары БДУ. Частка дамоў побач была населеная працаўнікамі Мінскага трактарнага заводу, частка — сем’ямі вайскоўцаў. І наш дом увесь час трошкі вылучаўся. Першымі гэта заўважылі працаўнікі ЖЭСа, якія пачалі казаць: «З жыхарамі вашага дому немагчыма мець справы!» Увесь час «нашы» качалі правы, нешта даводзілі. Звычайныя савецкія людзі не павінны мець уяўлення пра свае правы, а пра неабходнасць іх адстойваць тым больш. А тут увесь час гэта рабілі, ды яшчэ такой мовай, што не кожны працаўнік ЖЭСа мог зразумець, што яму кажуць і чаму з яго робяць ідыёта. Нельга сказаць, што ў нас там быў, маўляў у адэскім двары, свой асаблівы мікраклімат і школа жыцця на даму. Але, з іншага боку, быў пэўны гатунак мовы, больш лексічна багаты, больш правільны, які, відаць, таксама ўплывае на мысленне.

Маці мая працавала ў БДУ з 1971-га, здаецца, года. Яна філосаф, дацэнт, і зараз яшчэ працягвае выкладчыцкую дзейнасць. У гэтым сэнсе, яе ўплыў быў на мяне найбольшы, калі я ўсё ж абраў гэты жыццёвы шлях.

Бацька быў фізікам, скончыў фізіка-матэматычны факультэт і доўгі час працаваў у навукова-даследчым інстытуце пры ўніверсітэце. У часы перабудовы ён, як шмат хто, перайшоў у бізнес. Але ў гэты час наша сям’я ўжо распалася, і таму я больш заставаўся пад уплывам маці. Канец 1980-х — 1990-я — перыяд досыць складаны для кожнага. І ў палітычным сэнсе, і ў побытавым. А ў мяне яшчэ напластавалася сталенне і выбар жыццёвага шляху.

Фота Лятучага ўніверсітэта

Гарманічны свет

Калі казаць пра сваякоў, дык гэта, безумоўна, бабуля з дзядулям. Яны былі людзі даволі простыя паводле адукацыі, скончылі толькі сярэднюю школу. Бабуля працавала ў гандлі, а дзядуля быў спачатку вайскоўцам, а пасля працаваў на заводах. Але я іх, канечне, больш памятаю пенсіянерамі. Яны паўплывалі на мяне праз сам спосаб стаўлення да жыцця. Раней я гэтаму ніколі не падводзіў скутку. Відаць, мемуарны жанр для мяне яшчэ не настаў. Але памятаю, што шмат якія катэгорыі, якімі я разважаў пра жыццё, прыйшлі да мяне менавіта ад іх. Гэта быў вельмі цэласны, сінкрэтычны погляд на жыццё, у якім усё было гарманічна, зладжана, добра пасавала адно да аднаго. І таму ў гэтым светапоглядзе было проста і натуральна сябе адчуваць.

Да пэўнага часу іх уплыў быў большы, чым нават уплыў бацькоў. Хаця, чым сталей я рабіўся, тым больш узмацняўся менавіта бацькоўскі ўплыў, больш з’яўлялася крытычнага стаўлення. Калі адбываецца сталенне, пачынаеш бачыць нейкія штучнасці ці абмежаванасці простага погляду на жыццё, тое, што ён, можа, не вельмі адпавядае рэчаіснасці альбо ўяўляе сабой спрошчанае разуменне ці ідэалагічна скажонае. Тады ты пачынаеш да гэтага ставіцца ўжо не так проста, як у дзяцінстве. Адбываецца дэструкцыя ўсяго светапогляду, і ты ўжо не ўяўляеш, як дагэтуль мог верыць у тое, што Савецкі Саюз — гэта натуральны, прыстасаваны да чалавека, да яго патрэб свет, у якім толькі і можна існаваць, альтэрнатывы якому няма і са сканчэннем якога можа знікнуць увесь свет, у якім ты жывеш, і гэта будзе катастрофай біблейнага маштабу. А пасля ты глядзіш ужо вачыма крытыкаў сучаснасці, тых, хто піша ў тоўстых часопісах, тых, хто пачынае трансляваць іншы погляд праз які-небудзь КВН у масавую культуру, і ўяўленне змяняецца, парэшткі ж натуральнага светамыслення пачынаюць руйнавацца.

Гарманічны цэласны сусвет накрыўся тазам у 1991-92 годзе, калі сталася відавочна, што Савецкі Саюз як праект немагчымы нават у тым лубочным выглядзе, у якім яго спрабавалі на той час падаць. Распад СССР для мяне выглядаў як трылер. Я адпачываў у адным з беларускіх санаторыяў, у лесе, калі пачалі трансляваць «Лебядзінае возера». Спачатку ўсе былі на нервах, раз’юшаныя, не ведалі, што рабіць. А пасля ўсё ператварылася ў непазбежнасць, былі падпісаныя знакамітыя Віскулёўскія пагадненні, савецкі рубель страціў свае пазіцыі, у нас з’явіліся ўласныя смешныя грошыкі з вавёрачкамі і зубрыкамі. І ты пачынаў бачыць, як сканчваецца твой перабудовачны савецкі досвед і пачынаецца нейкі зусім іншы, які ты яшчэ не ведаеш як назваць.

Відаць, апошнім усплёскам сінкрэтычнага мыслення простага чалавека для мяне быў рэферэндум 1991 года пра захаванне Савецкага Саюза. Тады я нават прасіў бацькоў, каб яны выказаліся за захаванне сістэмы. Бо як жа можна адмовіцца ад свету, у якім ты жывеш? А пасля гэтага маё стаўленне рэзка змянілася. І на момант фактычнага развалу СССР мне здавалася, што тыя рысы, за які Саюз крытыкавалі, сапраўды, несумяшчальныя з жыццём.

Фота Лятучага ўніверсітэта

Беларусь

Мае бабулі і дзядулі, як з матчынай лініі, так і з бацькоўскай, жылі ў Мінску, хаця не былі карэннымі мінчукамі. Яны ўсе з большага паходзілі з беларускіх вёсак і мястэчак. Толькі адна мая бабуля была родам з Сібіры, пасля доўга жыла на Сахаліне, і вось адтуль ужо такім пакручастым шляхам трапіла ў Беларусь. Усе яны былі носьбітамі сваіх маленькіх культур, рэгіянальных асаблівасцей, якія абрынуліся на гарадскую культуру, з ёй змяшаліся, і атрымаўся сінкрэтычны сплаў. Але ў мяне быў і досвед непасрэдна сялянскай культуры. Я часта ездзіў летам да сваёй стрыечнай бабулі, сястры майго дзеда, на вёску. І там сустракаўся з іншымі далёкімі сваякамі, якія дэманстравалі карэнны, тутэйшы склад мыслення і лад жыцця.

Успрыманне, напрыклад, той вёскі, куды я ездзіў, альбо тых мясцін Мінска, дзе жылі мае бабулі з дзядулямі, было цалкам натуральным. Я адчуваў сябе на сваёй зямлі. Нават мікрараёны, кшталту «Паўднёвага Захаду», уяўляліся ў дзяцінстве асяроддзем, у якім ты пачуваеш сябе добра, і нічога табе не муляе. А вось прыняцце ўсяго гэтага як «маёй краіны Беларусі» адбылося куды пазней. Гэта юнацтва, узрост, калі я свядома спраектаваў для сябе «краіну Беларусь», пачаўшы натхнёна чытаць кнігі пра беларуска-літоўскую гісторыю, цікавіцца гэтымі тэмамі больш дасціпна і сур’ёзна. А пасля — пайшоўшы вучыцца ў Беларускі гуманітарны ліцэй. Бо ён даваў менавіта такі вобраз Беларусі, які для мяне тады быў цікавы.

Фота: EuroBelarus.Info

Маці

У мяне ніколі не было змястоўнай цікаўнасці да таго, што яна там робіць у галіне філасофіі. Прынамсі, як памятаецца зараз. Я ніколі не спрабаваў улезці ў яе скуру як настаўніка ва ўніверсітэце. Я не прасіўся на яе лекцыі ці заняткі, паслухаць ці паглядзець. Не распытваў падрабязна, што яна робіць. Хаця, па расповедах маці, я ўжо ў вельмі раннім узросце ўключыўся ва ўніверсітэцкае жыццё: мяне цягалі на паседжанні кафедры ва ўзросце, калі дзеці яшчэ не вельмі добра ўмеюць размаўляць. Таму беларускіх філосафаў я пабачыў рана.

Мяне заўжды вабіла таямнічасць, атмасфера загадкі, якая ахоплівала праз вызначэнне дзейнасці маёй маці, філасофіі. Адкуль бралася гэтая загадка — таксама загадка. Здаецца, дома не было апантанага культу веды, не было пафасных прамоў пра неабходнасць мыслення, ісціны. Але, відаць, сам спосаб светабачання, можа быць, мова, якой карысталася маці, стваралі ўражанне, што гэта нейкі асобны свет, не такі, як свет навакольных людзей. І вельмі хацелася да яго спрычыніцца.

Калі я пасля абіраў жыццёвы шлях, у мяне хаця і быў на пачатку нейкі выбар, паміж гісторыяй і філасофіяй, але я яго для сябе лёгка вырашыў. І пасля не меў ніякіх сумневаў, калі казаў, куды я хачу ісці — на філасофію. Але для маці гэта чамусьці быў шок. Яна не разумела, чаму так адбылося. І сапраўды была здзіўленая. Яна, як, можа, кожная маці, што рупіцца пра свайго дзіцяці, хацела для мяне больш практычнай жыццёвай пазіцыі. А філасофія — гэта такое летуценніцтва. Ёй здавалася, што больш надзейна пайсці на эканамічную спецыяльнасць ці на міжнародныя адносіны — кудысьці туды, дзе месцяцца людзі, што робяць кар’еру, маюць нейкую жыццёвую паспяховасць, увасобленую ў матэрыяльны дабрабыт і статуснасць, якія цэняць тыя самыя простыя людзі. Вось чалавек, ён сам сябе зрабіў, ён мае пасаду, месца ў жыцці. А філосаф — постаць, якая і за савецкімі часамі выклікала вялікія пытанні. Хаця якраз тады роля філосафаў была, можа, нават перабольшаная. Але хто ён такі? «Выкладчык універсітэта» — яшчэ было зразумела, гэта статус вышэйшы за настаўніка ў школе, хаця не такі, як у дыпламата ці доктара. І гэтая няпэўнасць трохі бянтэжыла маю маці. Яна хацела, каб у мяне няпэўнасці не было. Таму для яе было адкрыццём, што ў мяне няма сумневу, куды ісці далей.

Фота Яніны Каралевіч-Картэль

Кнігі дзяцінства

У нас заўжды была вялікая бібліятэка. Нават жартавалі, што кнігі выціскаюць людзей з дому. Канечне, былі прафесійныя кніжкі, па фізіцы, па філасофіі. Да таго ж бацькі захапляліся сусветнай літаратурай, таму ўсімі праўдамі і няпраўдамі ў нас назбіралася шмат добрай сусветнай мастацкай літаратуры. Ну, адзінае — з абмежаваннямі савецкага часу. А пасля, калі друк кніг стаўся вольным, бібліятэка ўсё пашыралася і пашыралася. І ўжо я таксама стаў укладаць шмат высілкаў, каб пашыраць яе надалей. Таму кнігі ўвесь час былі вакол мяне.

Я досыць рана навучыўся чытаць, яшчэ ў дзіцячым садку. Маці кажа, што на пачатку я не вельмі любіў гэта рабіць. Але ў нейкі момант мяне прабіла. Можа, гадоў у шэсць. Гэта быў амаль спорт. Памятаю як зараз, было вусцішна, што я, напрыклад, змог за адзін дзень прачытаць 200 старонак «Трох мушкецёраў» Дзюма. Былі часам запоі, калі кніжкі глыталіся за дзень ці за ноч — досвед, які ёсць шмат у каго з тых, хто павязаў сябе з кніжнай культурай.

Я чытаў мастацкую літаратуру, часцей за ўсё фантастыку. Навуковую, бо яе найбольш друкавалася ў савецкія часы. Але пасля — прыгодніцкую літаратуру. Як я зараз разумею, гэта была хутчэй прага якаснай літаратуры, якая б пісала нешта праўдзівае і цікавае для майго ўзросту. Не хацелася пафаснай літаратуры для юнацтва і дзяцінства, якой вельмі шмат тады было. Цікавіла тое, што магло распавесці новае. Прыгодніцкая літаратура ўводзіць у новыя краіны, у новыя культуры, новыя абставіны. Фантастычная — там наогул сусветы, у якія ты абрынаешся цалкам, там можа быць зусім іншая логіка, іншыя спосабы жыцця. Гэта ўсё вабіла сваёй нечаканасцю.

А калі казаць тэматычна, мяне заўсёды цікавіла літаратура па гісторыі. Не тое каб нейкі адзін перыяд, але былі свае ўлюбёныя тэмы. Напрыклад, старажытныя цывілізацыі, якія вабілі таямніцай, артэфактамі, што засталіся. Старажытная Грэцыя прыйшла да мяне праз грэцкія міфы і антычныя вобразы, якія апанавалі розныя кніжкі таго часу. Познесавецкі час — гэта зварот да антычнай культуры, гэтакі Рэнесанс, які закрануў і мяне. Але цікавілі і тэмы, што тычыліся так званай айчыннай гісторыі, то бок пачынаючы ад татара-мангольскага іга да Другой сусветнай вайны.

Гістарычная літаратура перадае вобраз свету, які калісьці падаваўся яго жыхарам завершаным. Уводзіць у цэласны лад жыцця альбо мыслення, якога ўжо няма. Пачынаеш гэта прымерваць на сябе і разважаць пра альтэрнатыўнасць розных спосабаў існавання. Вось жывеш тут, зараз, у цябе ёсць свая гісторыя і гэта гісторыя незавершаная, ты тут маеш адкрыты фінал, яшчэ не ведаеш, што будзе далей нават заўтра. А гістарычныя тэксты даюць магчымасць паглядзець вачыма іншага чалавека: як усё разгортвалася ў нейкай драме, драме ідэй ці ў драме асоб, ці ў драме народаў. Гэта добрая школа, як па мне. Так наогул варта адносіцца да жыцця, не абсалютызуючы яго цяперашнія моманты. Да таго ж яны ствараюць адчуванне, што ўсё ў чалавечым жыцці ўзаемазвязана, і твае цяперашнія дзеі могуць паўплываць на нешта ў будучыні.

Фота Аляксандра Каралевіча

Гульні дзяцінства

Нельга сказаць, што я быў архетыпічны кніжны хлопчык альбо, наадварот, хлопчык з вуліцы. Спрабаваў трымаць баланс. Шмат часу бавіў з кнігамі, але былі і сябры, з якімі мы таксама шмат часу праводзілі спачатку ў гульнях, а пасля — у супольных праектах. Гуляліся, як усе хлопчыкі, у салдацікаў. Па сутнасці, у кожнай гульні, у якой я ўдзельнічаў, галоўнай была фантазія, стварэнне гульнявога свету. Нават калі ты гуляешся ў салдацікаў, гэта не толькі чыстыя дзеянні. Спачатку трэба стварыць сусвет, у якім гэта вайнушка мае сэнс. Адпаведна, трэба, каб кожны салдацік меў сваё імя, займеў свой характар, сваю гісторыю, статус і гэтак далей. А пасля ў створаным свеце гульні ты пачынаў рушыць і думаць. Можна сказаць, што падыход да гульні як да неабходнасці стварэння свету працягваецца ў мяне сёння. Дзейнасць, якой я займаюся, — гэта яшчэ і спосаб пад гэтую дзейнасць зрабіць адпаведны сусвет.

Фота Івана Вядзеніна

Ліцэй (1993-1995)

У ліцэй быў конкурс, досыць жорсткі, але гэта быў свядомы крок. З аднаго боку, ён сыходзіў ад маёй маці. Яна лічыла, што мне ў школе ўжо няма чаго рабіць, што там няма ніякіх выклікаў, якія б стымулявалі вучыцца. І мне самому хацелася чагосьці дзіўнага і нечаканага ў супрацьлегласць руціне звычайнага школьнага жыцця. Я хадзіў сярод выдатнікаў, з часам гэта ператвараецца проста ў статус і ўжо не патрабуе вялікіх высілкаў. Да таго ж я не быў круглым выдатнікам — там яшчэ трэба рабіць тыя-сякія высілкі. А вось калі ты выдатнік, але можаш мець чацвёркі, гэта ўжо нармальна. І ў школе для мяне, сапраўды, было вельмі мала выклікаў. Адзінае, што яшчэ выклікала цікавасць, — гэта наш вельмі добры настаўнік па гісторыі, Аляксандр Іванавіч Мікалаевіч. З ім мы шмат займаліся факультатыўна.

Пазней у маёй універсітэцкай групе на філасофскім факультэце апынуліся адразу тры ягоныя вучні: я, мой аднакласнік і яшчэ хлопец з паралелі. Хаця нас з імі на той момант падзялялі ўжо два гады, бо я пайшоў ў ліцэй, а яны скончылі маю былую школу (і нават разам з Мікалаевічам святкавалі тое, што іх прынялі на факультэт). Для мяне ўвесь час гэта было пытаннем: чаму мы ўтрох сустрэліся вось так, здаецца, выпадкова на філасофскім факультэце? Як і кожны настаўнік гісторыі ён у нас у школе вёў і грамадазнаўства — быў такі прадмет у перабудовачных школах. Ён быў чалавек добрай гуманітарнай падрыхтоўкі і спрычыняў нас, сваіх вучняў, да крытычнага стаўлення, да пошуку глыбінных, патаемных вымярэнняў таго, што стаіць за прыродай рэчаў. Праз яго я, напрыклад, дагэтуль памятаю, што імя «Ларошфуко» пішацца разам, а не асобна «Ларош» і асобна «Фуко». Хаця з Мішэлям Фуко так не працуе. Я пазней сустракаў майго настаўніка каля гістфака ў кніжным шапіку. І пасля я быў вельмі ўсцешаны, калі ў гістарычным часопісе «Спадчына» сустрэў ягоны артыкул па гісторыі беларуска-маскоўскай вайны.

У ліцэй я пайшоў не адразу. Год наведваў так званы «нядзельны ліцэй», падрыхтоўчыя курсы. Там вывучалася беларуская мова, гісторыя, культура. Я хадзіў, і мяне яшчэ там пачала прывабліваць атмасфера, зусім адрозны ад школы спосаб выкладання і навучання. Прыходзяць, бачна, нечым апантаныя людзі, якія з гэткай жа апантанасцю гатовыя даводзіць свае думкі, нават складаныя, вучням, людзям нашмат меншым па ўзросце. Прычым робяць гэта як дыялог на роўных, без таго, каб рабіць саступкі кшталту «гэтай тэмы яны ўсё адно не пацягнуць». Такую камунікацыю цяжка было знайсці ў сярэдняй школе, дзе пазіцыі «настаўнік» і «вучань» дакладна рэгламентаваліся, хто і што можа адзін аднаму прамаўляць. Гэта магло трохі скрадвацца, калі камунікацыя выходзіла ў пазаўрокавы кантэкст, на факультатывы, напрыклад. Але ў межах школьнай урокавай сістэмы так працавала. А ў ліцэі гэтага не было.

На нядзельных курсах у нас выкладалі Вячорка, Баршчэўскі і іншыя дзеячы, якія пачыналі тады грымець як публічныя асобы. Частка з іх — Баршчэўскі, напрыклад — былі дэпутатамі. Хтосьці прымаў удзел у партыйным будаўніцтве. Яны казалі рэчы, якія не казаліся раней, казалі іх сур’ёзна, з веданнем сваёй пазіцыі, гатоўнасцю яе даносіць, спрачацца. Гэта вельмі вабіла. Не скажу, што я прынцыпова сачыў за іх грамадскай актыўнасцю, але я ведаў іх з навін, з публічнага кантэксту яшчэ да ліцэя. У ліцэйскія гады стаў, канечне, сачыць за іх дзейнасцю больш пільна.

У іх атрымлівалася натуральна спалучаць выкладанне і грамадскую дзейнасць, і ты таксама адчуваў гэта як нешта натуральнае. Я памятаю дасюль, як мы прыходзілі ў выкладчыцкую, каб раздрукаваць тэксты па гісторыі Беларусі (настаўнік даваў нам уласны канспект лекцый). І, у той жа час, у выкладчыцкай магла адбывацца дыскусія наконт новай палітычнай праграмы, артыкула альбо ліста да нейкай замежнай партыі, Нарвежскай партыі сацыялістаў, напрыклад. І ты мог крадком пабачыць, як выпраўляюцца памылачкі альбо падбіраецца ўдалая рытарычная фігура для прамаўлення.

Гэтыя людзі мелі магчымасць даводзіць уласны мысленчы досвед, паказваць вынікі сваёй інтэлектуальнай працы па перафарматаванню зместаў і метадаў выкладання гуманітарных (і не толькі) навук, і яны ж адначасна ўдала сябе рэалізоўвалі як фігуры-практыкі. Шмат хто на той час удзельнічаў у палітычным жыцці. Тады ў Беларусі гэта было не тое што модна, а дзесьці непазбежна. Кожны, хто адчуваў у сабе сілу, моц творчасці, у той ці іншай ступені ўцягваўся ў вір палітычных дзей. Нават мая маці гэтага не пазбегла. Яна доўгі час супрацоўнічала з АГП, і ў нашым доме ледзьве не складалася праграма гэтай партыі.

Мне хацелася б верыць, што гэта была сапраўдная гуманітарная адукацыя. Чыталася шмат гуманітарных прадметаў: правазнаўства, логіка, уводзіны ў філасофію. Я, калі паступаў на першы курс аддзялення філасофіі, меў ганарыўся, што ў мяне ўжо была логіка.

Вельмі нязвыклым было тое, што мы вывучалі шмат моў. Акрамя асноўнай замежнай мы вучылі яшчэ як найменей адну класічную мову: лаціну альбо грэку. Некаторым удавалася сумяшчаць і тое, і іншае. Я вывучаў лаціну. Таксама трэба было абраць адну са славянскіх: рускую, чэшскую альбо польскую. Я абраў чэшскую, можа таму, што, як тады казалі, Польшча — не заграніца. Праз гэта, дарэчы, у атэстаце ў мяне так і напісана: рускай мовы не вывучаў. На месцы адзнакі стаіць вялікі прочырк.

У ліцэі мне таксама пашанцавала сустрэць выдатнага настаўніка па гісторыі і грамадскіх дысцыплінах, які паўплываў у светапоглядным плане. Гэта Анатоль Сідарэвіч. Ён быў адным з лідараў Беларускай сацыял-дэмакратычнай партыі і не так даўно на некаторы перыяд нават яе ўзначальваў. Як я пасля даведаўся, ён аказаўся яшчэ і завочным выпускніком філасофскага факультэта. У ліцэі ён чытаў і курс філасофіі, класічнай, да Маркса. Марксам у яго ўсё канчалася не таму што так рупіла савецкая філасофія, а таму што Маркс для яго быў вяршыняй сучаснай думкі, а ўсялякі постмадэрнізм падаваўся дробяззю.

Пачатак навучання ў ліцэі — гэта амаль драматычны досвед. Ніколі раней я не меў столькі навучальнай нагрузкі. Для мяне было вялікай радасцю проста легчы паспаць не а першай гадзіне ночы, бо ўставаць трэба было а сёмай. Праграма была настолькі пашыраная, кожны настаўнік так намагаўся даць пабольш свайго прадмету, што вольнага часу не заставалася ні на што. Актыўнасць ліцэістаў апроч вучобы зводзілася да ўдзелу ў кінаклубе, які вёў дырэктар Колас, альбо да камунікацыі на перапынках, вялікіх і малых. Ніякай грамадскай дзейнасці месца не заставалася.

Але на апошнім курсе пачаліся падзеі, звязаныя з забіраннем будынку і ліквідацыяй ліцэю. Гэта адбывалася якраз на нас. І тады мы ўжо ладзілі публічныя акцыі, першыя флэшмобы. Тады яшчэ можна было хадзіць вакол адміністрацыі прэзідэнта з закладзенымі за галаву рукамі і паказваць, што мы ўсё бліжэй і бліжэй да канцлагера. Гэта былі мае першыя крокі, свядома зробленыя ў грамадскай прасторы.

Адгэтуль як раз пачалася хваля: у 1995-м — падзеі вакол ліцэя, у 1996-м — наогул Мінская вясна. Тады, канечне, вір палітычны ліхі мяне зацягнуў і я досыць актыўна прымаў удзел ва ўсіх маніфестацыях. Відаць, да моманту расчаравання тым, што Мінская вясна так і не скончылася летам. Што ўсе ўсплёскі грамадскай актыўнасці, шматтысячныя мітынгі, якія маглі на некалькі гадзін перакрыць праспект і паралізаваць горад, не давалі ніякага практычнага плёну. А пасля таго, як быў завалены рэферэндум і працэдура імпічменту, была страчана ўсялякая магчымасць уплыву на палітыку. Палітычныя партыі, калі іх перасталі пускаць у парламент, пачалі маргіналізавацца, і ўсё больш і больш маргіналізаваліся з кожным годам. Моладзевая актыўнасць з вывешваннем сцягоў і маляваннем графіці не ўяўлялася змястоўнай і не вабіла. З 1996 года займацца чымсьці палітычным уяўлялася проста дурным баўленнем часу. І сфера публічнай палітыкі перастала для мяне існаваць. Таму я адышоў і заняўся сваёй універсітэцкай адукацыяй.

Фота Лятучага ўніверсітэта

БДУ

Я абіраў паміж гістарычным і філасофскім факультэтамі. Спрацавала досыць прагматычная рэч. Я цвяроза ставіўся да таго, што ў мяне кепская памяць як для гісторыка. Я не вельмі рупіў пра тое, каб памятаць даты, мог зблытаць імёны, бо для мяне ніколі не было істотным валодаць усімі фактамі. А гісторык павінен іх памятаць. Я добра ведаў, што не змагу быць медыкам, бо там трэба шмат ведаць і шмат памятаць, і таксама не змагу зрабіцца гісторыкам, бо навучанне будзе ад мяне патрабаваць завучвання, таго, што я паводле сваёй натуры ўсё адно не змагу зрабіць належна. А не належна — навошта тады наогул вучыцца?

За філасофіяй стаяў яшчэ дадатковы плюс — тая самая таямніца і загадка, якую хацелася ўсё ж такі разгадаць і самому сябе загадаць. Таму насамрэч ніякага выбару не было. Устаноўкі атрымаць прафесію, якая мяне забяспечыць грашыма на жыццё, у мяне не было ніколі. Зарабіць грошы альбо зрабіць кар’еру — гэта нешта не маё. Загадка, таямніца — вось гэта мне цікава.

І я пайшоў на філасофскі факультэт БДУ. Там за гэты час змяніўся склад выкладчыкаў, але хтосьці мяне памятаў яшчэ з дзяцінства. Дзесьці было прасцей, дзесьці складаней вучыцца пры такім раскладзе. З аднаго боку, цябе ведаюць, ведаюць маці, з іншага — пачынаюць чакаць чагосьці большага.

Пасля ліцэя БДУ ўсё ж такі быў выклікам, як я зараз разумею. Канечне, не па інтэнсіўнасці навучальнай працы. У ліцэі нашмат больш прыходзілася рабіць, каб адчуваць сябе ўпэўнена. Ва ўніверсітэце больш вольніцы. Гэта, відаць, і было, і застанецца, што ўніверсітэт дае больш свабоды, чым усе іншыя адукацыйныя ўстановы. Але зразумела, што частку прадметаў ты відавочна не разумеў. Пры гэтым ты бачыш, што не разумееш штосьці істотнае. Не асобныя моманты, а цэлае. Не складаецца пазл з таго, што табе кажуць. Рабілася відавочным, што нават з тымі мазгамі, якія табе паставілі за ліцэйскі час, з гатоўнасцю лавіць самыя розныя гуманітарныя ідэі, ты ўсё адно мусіш рабіць яшчэ такую дысцыпліну мыслення, якая табе дазволіць больш складаныя і менш відавочныя рэчы неяк сістэматызаваць, упарадкаваць і рушыць далей.

На першым курсе «Уводзіны ў філасофію» нам чытаў Уладзімір Фурс. Ён сябе так і пазіцыянаваў як чалавек-выклік, які не збіраўся нам штосьці спрашчаць альбо рэдукаваць. Бывала, ён мог сысці з семінара, калі курс быў не падрыхтаваны. І не толькі ён. Тая ж прафесар Зелянкова магла прыйсці ў групу, задаць некалькі пытанняў, зразумець, што ніхто нічога апрача вады не кажа, і сказаць: «Усё. Тады наш занятак скончаны. Рыхтавацца трэба, спадары філосафы!», і сысці.

Уладзімір Фурс ледзь не з першага курса стаў маім навуковым кіраўніком. Камунікацыя ў нас адбывалася даволі цікава. На пачатку года мы сустракаліся, каб абмеркаваць, пра што будзем пісаць. Ён даваў збольшага вольніцу і нейкія каштоўныя парады, каб я не спатыкнуўся па дарозе ў вяршыні задумаў. А пасля я яму дасылаў ужо гатовыя тэксты, і ён мяне трошкі выпраўляў. Але на мяне зрабіў моцнае ўражанне яго вобраз. Вобраз крытычнага, думаючага інтэлектуала, які заўжды мае сваю незалежную, назаангажаваную пазіцыю, які можа сябе дэмакратычна паводзіць у кожнай кампаніі, прафесарскай ці студэнцкай, які ўвесь час дэманструе глыбокую эрудыцыю. Ён быў для мяне прыкладам чалавека, які сам сябе паважае ў якасці філосафа, вольнага і крытычнага, а не выкладчыка філасофіі, не проста чалавека, які мае статус у грамадстве.

Фота з уласнага архіва

Месцы студэнцкіх гадоў

Перад усім мяне можна было знайсці ў Нацыянальнай бібліятэцы. Яна тады змяшчалася побач з намі, на Чырвонаармейскай, адразу за танкам. Там мы звычайна праводзілі свае дні, бо Інтэрнэт не быў настолькі распаўсюджаны, тэксты не былі выкладзены анлайн. Даводзілася хадзіць у бібліятэку і чытаць.

А вось абмяркоўваць тэксты мы збіраліся рэдка. Рабілі гэта звычайна паасобку, а калі ўжо збіраліся кампаніяй, гэта, хутчэй, падрыхтоўцы замінала. Хаця, калі падрыхтоўка ўваходзіла ў пэўную ступень зацятасці, падымаліся самыя высокаабстрактныя пытанні і праблемы па тэмах іспытаў. Але назваць гэта працоўнымі семінарамі было б вялікім перабольшаннем.

Яшчэ мяне можна было знайсці ў ЕГУ. Ён у той час вылучаўся праз усялякія філасофскія мерапрыемствы з міжнародным складнікам. Тады ў Мінску можна было сустрэць гасцей з Расіі, Нямеччыны, Францыі і нават Канады. Гэта былі філосафы, якія звычайна працавалі ў фенаменалагічным-герменеўтычным і раздей — сацыяльна-крытычным вымярэнні. На канферэнцыі ці летнія школы студэнты БДУ маглі прыходзіць і атрымліваць альтэрнатыўны досвед навучання філасофіі. Я гэта магу казаць не толькі на ўласным прыкладзе, але і на прыкладзе некалькіх пакаленняў курсаў пасля майго. Мерапрыемствы прыцягвалі думаючых студэнтаў, там можна было сустрэцца з каляжанамі і абмяркоўваць выключна філасофскія праблемы. Тамака ж можна было пачуць думкі людзей, якія не сыходзяць з мясцовай адукацыйнай і інтэлектуальнай прасторы, якія падаюць зусім іншыя прыклады таго, як можна мысліць, як паводзіць сябе інтэлектуалу. На летніх школах ты мог нароўні камунікаваць з тым жа Валерам Падарогам з Масквы ці з Бэрнгардам Вальдэнфельсам, нямецкім фенаменолагам, задаваць ім пытанні, мець палеміку.

Быў негалосны дазвол: студэнты БДУ маглі прыходзіць у ЕГУ на заняткі падчас навучальнага года. Але мне асабіста было няёмка хадзіць. Да таго ж у мяне не было апантанай ідэі наведваць усе курсы ў БДУ і ЕГУ адначасова. У нашым універсітэце яшчэ спрабавала нешта ладзіцца, але спектр таго, што магло адбывацца ў яго сценах, ужо тады быў вельмі абмежаваны. Сысці мне не хацелася, бо для мяне навучанне — гэта не месца, не працэс, у якім мяне ўсё мусіць задаволіць. Гэта перадусім саманавучанне, тое, што я магу для сябе знайсці, канечне, пры дапамозе выкладчыкаў. Але добры выкладчык — заўжды рэдкасць, як я разумею, рэдкасць у любой установе. У БДУ былі добрыя выкладчыкі. Некаторыя з іх давалі натхненне і магчымасць пракачваць сябе далей у філасофскіх скілах, і гэтага было дастаткова. А дадатковая магчымасць наведваць мерапрыемствы ЕГУ больш чым задавальняла ўсе амбіцыі.

Фота Лятучага ўніверсітэта

Мова

У пэўны момант я паспрабаваў свядома перабудаваць сябе. Быўшы з цалкам рускамоўнай сям’і, я вырашыў перайсці на зносіны з іншымі выключна на беларускай мове. Гэта было паступовае прарастанне тых зерняў, якія былі закінутыя за часамі навучання ў ліцэі, жаданне ўсё ж такі ідэнтыфікаваць сябе з мясцовай культурай і мовай, непакой, што мова і культура занядбаюцца, бо ўсё да таго ішло. А рухавіком быў артыкул Ніла Гілевіча ў адным з нумароў «Народнай волі». Ён знайшоў тыя яскравыя словы і вобразы, якія дарэшты мяне пераканалі, што час наспеў, трэба пачынаць размаўляць. І пры тым, што на першым курсе я зносіўся з каляжанамі па-руску, я змог знайсці ў сабе моц, дастатковую, каб і з імі, і з выкладчыкамі пачаць размаўляць па-беларуску. Так ужо і адбывалася да канца навучання.

Ставіліся да гэтага па-рознаму. Сярод каляжанаў былі тыя, хто глядзеў на мяне як на дзівака, які здурнеў, былі тыя, хто трохі сымпатызаваў, і тыя, хто ставіўся зусім нейтральна. Тое самае і з выкладчыкамі: хтосьці адносіўся нейтральна альбо з прыхільнасцю, а хтосьці прасіў пераходзіць з ім на рускую мову, бо ён не вельмі добра валодае беларускай.

Для мяне ж гэта была экзістэнцыйная драма, своеасаблівая параза ў камунікатыўнай прасторы. Беларуская мова прымусова выштурхвала за межы звычайнай камунікацыі. Гэта была заўсёды праблема — зносіцца з прадавачкамі ў краме, з цырульнікамі ў цырульні, якія цябе не разумеюць. Некаторая напружанасць і лёгкая прахалодца ў зносінах з каляжанамі, бо яны ўсё ж такі адносяцца да цябе не ў паўсядзённым, не ў натуральным стане свядомасці, як бы сказаў Гусерль. І адпаведна ты адчуваеш сябе з аднаго боку ўключаным у некаторыя камунікатыўныя працэсы (у некаторыя нават больш інтэнсіўна, чым раней), але збольшага вакол утвараецца экзістэнцыйная пустэча. Ты адчуваеш, што насамрэч адзін, сам на сам са светам. Што толькі невялічкая групка такіх як ты спрабуе ў гэтым рэчышчы нешта рабіць, а астатні свет рушыць у зусім іншым кірунку.

Зразумела, ты ведаеш, што ёсць студэнты, якія навучаюцца па-беларуску. Тыя ж гісторыкі ці філолагі — для іх гэта лічыцца прыймальным. У нашым грамадстве ўвогуле ёсць стэрэатып, што калі ты размаўляеш па-беларуску, то ты выкладчык беларускай мовы альбо гісторыі. Адпаведна ў цябе ёсць грамадская легітымацыя, ты можаш размаўляць і не саромецца свайго выбару. Але збольшага назіраецца досыць неталерантнае, нават ксенафобскае стаўленне да тых, хто спрабуе камунікаваць інакш, чым ты звыкся.

Фота: Budzma.Org

Герменеўтыка

Тое, што пераважная сфера цікавасці кіраўніцтва ЕГУ (як вядома, акадэмік Міхайлаў абараняўся менавіта па філасофскай герменеўтыцы) супала з філасофскім раздзелам, які цікавіў мяне асабіста, — гэта шчаслівы выпадак. Я займаўся герменеўтыкай з першага курса.

Фармальна патрэба ў ёй у мяне паўстала яшчэ ў ліцэі, калі я факультатыўна займаўся крытычна-літаратуразнаўчай дзейнасцю. Прынамсі, рабіў творчую працу пра Максіма Багдановіча. Пасля, творча яе пераасэнсаваўшы, я падаў тэкст на конкурс маладых гуманітарыяў, які ладзіў Фонд Сораса. І паўстала неабходнасць у метадалогіі працы, пытанне, на чым грунтавацца. З падачы маці да мяне прыйшла герменеўтыка як магчымы метадалагічны пункт гледжання. Мяне гэта тады зацікавіла, але, прызнаюся шчыра, на пачатку, калі я яшчэ быў ліцэістам, герменеўтыка для мяне была вельмі цьмяная і складаная галіна, з якой я бачыў толькі самую вяршыню айсберга. Пасля, калі я ўжо глядзеў, абвяртаючыся назад, я нават не мог зразумець, чаму яна мне падавалася такой складанай. Тут жа ўсё настолькі проста, настолькі празрыста для разумення ў параўнанні з іншымі сістэмамі філасофскіх паняццяў. Але на першым курсе гэта было страшэнна цікава і незразумела, вабіла як выклік. З іншага боку, гэта была магчымасць не заставацца на баку банальнасцей, каментуючы літаратурны твор. Гэта была магчымасць трохі пракрочыць наперад і атрымаць больш важкую аснову для разважанняў.

Мяне зацікавіў спосаб мыслення, арыгінальны падыход да прасторы чалавечага дзеяння, культуры. І я пачаў працаваць. Спачатку трохі сінкрэтычна, спалучаючы структуралістаў і герменеўтаў. Яны падавалася чымсьці агульным. І было вельмі дзіўна, калі праз колькі гадоў мяне пачалі запытваць: але ж структуралісты — гэта асобна, а герменеўтыка — гэта асобна, розныя раздзелы. Ізноў быў выклік, трэба было паказаць, што не, гэта не рознае, гэта пра адно і тое ж рознымі словамі. І некоторы час я насіўся з тым, каб гэта паказаць. У пэўны момант я палічыў, што зрабіў усё неабходнае, каб пераканаць у гэтым самога сябе і тых, хто захоча пачытаць мой тэкст. Праца была скончана. Я зрабіў нават больш, чым звычайны студэнт, — надрукаваў артыкул у публічнай прасторы, у часопісе «Фрагмэнты».

Фота Аляксея Братачкіна

Месцы: працяг

Сябра па ліцэі, Міхась Баярын, зацягнуў мяне ў «Эўрафорум», інтэлектуальную тусоўку пры часопісе «Фрагмэнты». Міхась меў стасункі з Ігарам Бабковым, заснавальнікам часопіса, і менш шчыльныя — з Валерам Булгакавым і Андрэям Дынько, якія таксама спрычыніліся да нараджэння гэтага праекта. «Эўрафорум» развіваўся досыць бурна да 1996-га года і супаў з тым этапам майго жыцця, калі я спрабаваў існаваць цалкам у беларускамоўным асяроддзі. Але прывяла мяне туды хутчэй не беларускасць, а альтэрнатыўны інтэлектуальны складнік. Там была магчымасць сябе праяўляць: можна было дыскутаваць, дзяліцца ідэямі, праектамі.

Прынамсі, маё знаёмства з людзьмі, якія тады клубіліся каля «Эўрафорума», пачалося з дыскусіі наконт смерці аўтара. Яна тады яшчэ лічылася вельмі актуальнай, толькі прыйшла да нас з Захаду. Суб’ект нібыта толькі памёр, а мы абмяркоўвалі ягоныя хаўтуры. І вось тады я ўпершыню прыйшоў, натхніўся і нават напісаў невялічкі эсэй, які і выйшаў у наступным нумары часопіса «Фрагмэнты».

Плён быў відавочны, іншая справа, што збіраліся не так часта. Той жа Міхась тады быў напоўнены шэрагам ідэй і, у тым ліку, ідэяй стварэння беларускамоўнага інтэлектуальнага клуба. Нават нас, былых свах каляжанаў, ён палічыў вартымі запрашэння, спрабаваў некалькі разоў сабраць на паседжанне клуба, які ён, на кітайскі манер, назваў «Вецер і плыня», ці «Ветраплыня», «Фэнь-люй». Зрэшты амаль нічога з таго, пра што ён марыў, у нас не атрымалася. Але неабходнасць самавыказвання беларускамоўнага інтэлектуала тады відавочна існавала.

Адначасова, як мне падаецца, тады быў прасцяг для самавыражэння чалавека з філасофскай адукацыяй. Сёння яго меней. Зараз я гляджу на сваіх студэнтаў і разумею, што для іх фармальна створана нашмат менш магчымасцей. Пры тым, што сёння ўзмацніўся складнік агульнагарадскіх публічных мерапрыемстваў, менавіта філасафічных не так і шмат. І вось калі гады чатыры таму я спрычыніўся да арганізацыі Беларускай філасофскай прасторы, адным з галоўных пытанняў было адсутнасць прасторы для самарэалізацыі філасофскага суб’екта. Бо «Эўрафорум» ужо трохі здуўся, а ЕГУ трохі папрасілі з краіны. Але ў прамежкавы час паміж «Эўрафорумам» і Беларуская філасофскай прасторай у мяне крыху пераразмеркаваліся прыярытэты.

Фота Лятучага ўніверсітэта

Тутэйшы і нетутэйшы кантэкст

Пасля заканчэння ўніверсітэта, я паступіў у аспірантуру БДУ і ўвайшоў у трошкі іншы кантэкст. Стаў больш раз’язджаць па канферэнцыях украінскіх, расійскіх. Займеў больш вясёлае жыццё вольнага аспіранта, нядбайніка, які можа не вельмі клапаціцца пра заўтрашні дзень. Я тады трохі выпаў з мясцовага кантэксту, а пасля наогул на год з’ехаў у Нямеччыну на стажыроўку ў Фрайбургскі ўніверсітэт. Там стажыраваўся ў прафесара, тады загадчыка Інстытуту філасофіі Гюнтэра Фігаля, які быў непасрэдным вучням Гадамера, што стварала для мяне пераемнасць з ключавой для герменеўтыкі постаццю.

Не магу сказаць, што ў нас з ім удалася шчыльная асабістая камунікацыя, але ўплыў на мяне ён зрабіў. Было цікава паглядзець на зусім іншую, еўрапейскую манеру і выкладання, і філасафавання, і паводзін. Ён аказаўся чалавекам адкрытым і дэмакратычным. Ён даваў цікавыя парады, якія я не заўжды асэнсоўваў адразу (пасля яны мне падаваліся больш істотнымі). Ён быў узорным прыкладам еўрапейскага філосафа, уяўляў іншы гатунак інтэлектуала ў параўнанні з мясцовым. Цяжка сказаць адразу, чым яны адрозніваюцца. Можа, у еўрапейцаў больш вольная манера разважання. Калі чалавек разважае так, нібыта за ім стаіць уся традыцыя і яму не трэба апраўдвацца, што ён да гэтай традыцыі належыць. А ў нас увесь час — спроба сказаць, што хаця марксістка-ленінская бездань нас адсякла трохі ад сусветнай традыцыі, мы ўсё адно з вамі. Вось гэтае адчуванне даганяючага цягнік вылучае хіба беларускіх філосафаў ці інтэлектуалаў. Цяпер сам я ўжо, відаць, так не выглядаю, таму што паварыўшыся ў еўрапейскім кантэксце і, пераасэнсаваўшы досвед, зараз хутчэй адчуваю сябе чалавекам з традыцыяй. Але іншая справа, што я пачынаю ўспрымаць сябе як чалавека мясцовай традыцыі. Наша інтэлектуальная традыцыя ўсё ж такі іншая, чым нямецкая, французская і гэтак далей. Мы ўжо можам не адчуваць сябе малодшымі братамі і, у той жа час, адчуваць сваю іншасць у дачыненні да гэтых інтэлектуальных асяродкаў. У іх там свае куміры, свае праблемы, свой погляд на жыццё. І гэта нас адрознівае, прымушае ставіцца адзін да аднаго хаця і з павагай, хаця і на роўных, але ўсё ж такі як да іншага.

Цяпер прыгадваю, што ўсё ж такі ў гады аспірантуры было і трохі мясцовага інтэлектуальнага кантэксту. У 2000-2001 годзе Уладзімір Фурс ладзіў свой семінар для выбраных студэнтаў-аспірантаў. Фактычна, на ім спрабавалі стварыць суполку, якая б дзялілася паміж сабой вынікамі ўласных роздумаў і разважанняў па актуальных тэмах, а апрача таго, увесь час займалася б крытычным абмеркаваннем усяго гэтага плёну. У нас адбыўся цэлы сезон. Там я тады сустрэў упершыню і Мацкевіча. Ён прыходзіў на адно з паседжанняў і пазіцыянаваў сябе як прадстаўніка бізнес-структур. Казаў, што яму вельмі патрэбны людзі, якія б маглі думаць, і ён гатовы наняць іх на працу. Сёння гэта выглядае трохі камічна.

Семінар ішоў дзесьці год, але паступова пачаў вычэрпвацца. Людзі распавялі адзін аднаму, чым займаюцца зараз, і аказалася, што далей камунікацыя кепска выбудоўваецца. Пасля яшчэ была спроба аб’яднаць усіх агульным інтарэсам: спрабавалі разам чытаць Бурдзьё і праз яго набываць агульную оптыку для бачання сацыяльнай рэальнасці. Бурдзьё быў абраны хутчэй пад тагачасныя цікавасці самога Фурса. Але і гэта спроба не дала плёну. Бурдзьё мы прачыталі, але нельга сказаць, што гэта вельмі кансалідавала людзей, паколькі ў кожнага з іх была больш-менш сталая філасофская сімпатыя.

А потым, як я ўжо казаў, я з’ехаў у Нямеччыну, пасля вярнуўся, абараніў дысертацыю, і з 2005 года пачынаецца адлік зусім новага для мяне этапа. Гэта і пачатак уласнай выкладчыцкай дзейнасці ў тэхналагічным універсітэце, і спроба адшукаць сябе ў тагачаснай інтэлектуальнай прасторы.

Фота Івана Вядзеніна

Прафесар Вадапьянаў

На маё станаўленне ў якасці філосафа-выкладчыка і дзесьці на пазіцыянаванне сябе ў афіцыйнай прасторы паўплываў мой першы загадчык кафедрай. Цяпер ён акадэмік, а тады быў проста прафесар Вадапьянаў. Мы з ім цёзкі, ён да мяне добра ставіўся і ўвесь час спрабаваў чамусьці навучыць з таго, што разумеў пра мясцовую акадэмічную традыцыю, пра стан філасофіі. Магчыма, ён меў заднюю думку калі-небудзь перадаць мне адміністрацыйныя функцыі, але дагэтуль у нас размова, дзякуй Богу, не даходзіла. Ён вылучаўся самастойнасцю пазіцыі і прафесарскім франдзёрствам, мог пайсці на канфлікт з адміністрацыяй, паслаўшы ў чарговы раз з чарговым прадпісаннем ці выказўшы фронду ў дачыненні да афіцыйна прынятых рашэнняў. Увасабленне акадэмічнай свабоды ў чыстым выглядзе. Тое, што рэдка зараз можна сустрэць у беларускіх ВНУ на ўсіх ступенях, у БДУ, напрыклад. Таму гэта быў зусім іншы досвед. І я яму ўдзячны за тое, што ён мне паказаў манеру, як раней б сказалі, «старой царскай», але тут «старой савецкай» прафесуры, якая адчувае сабе цану, можа не прымаць так ужо вельмі ўсур’ёз рэктара ці нават, крый Божа, Адміністрацыю прэзідэнта.

Фота: vitebsk4.me

Стварэнне пляцовак

У Мінску я не мог доўга заставацца без дзейнасці і спрычыніўся да складання сваёй інтэлектуальнай ініцыятывы. Гэта быў семінар у тэхналагічным універсітэце. Ён для меня быў рэцэпцый таго, што адбывалася на семінары Уладзіміра Фурса. Моцны бок семінару Фурса — тое, што там людзі прыходзілі і выяўлялі вельмі цікавыя філасофскія інтарэсы і тэмы. А з іншага боку, я бачыў, што гэта беспадстаўнае гаварэнне. Людзі кажуць, але выключна ў тэарэтычнай плоскасці, іх цікавіць выключна тэарэтычная праблема, за ёй няма ніякага жыцця. Яна не тычыцца нічога канкрэтнага. Мне падавалася, што гэта прыводзіць да выхалашчэння самой інтэлектуальнай практыкі, да таго, што перабраўшы тыя самыя перлінкі, усе стамляюцца ад сузірання іх бляску, і далейшае рушанне робіцца немагчымым, бо немагчыма знаходзіцца ўвесь час у гэтай гульні.

Спачатку ты адносішся да філасофіі проста як да чагосьці загадкавага, містычнага. Пасля паступова пачынаеш чытаць розных аўтараў, яны накідаюць табе цэлы шэраг пытанняў, ідэй, вобразаў. Ты іх пераасэнсоўваеш, накладаеш на ўласныя перажыванні і адчуваеш, што пачынаеш трошкі жыць. А пасля, калі набываеш спрактыванасць у філасафічным разважанні, паўстае праблема. Ты адчуваеш, што прамаўленне дзеля прамаўлення, разважанне дзеля разважання не дае канчатковай радасці і задавальнення. Гэта ўспрымаецца як баўленне часу, хай сабе інтэлектуальнае, але бясплённае. Як цьмяная здагадка гэта ідэя прыйшла яшчэ на фурсаўскім семінары ў 2001 годзе. А як больш-менш інтуітыўна прачутая думка — у 2006-м.

Вось тады я і пачаў ладзіць семінар у тэхналагічным універсітэце. Гэта была спроба абмеркавання Беларусі як філасофскай праблемы, таго, якая оптыка можа яе даследаваць. Я перад усім разлічваў на маіх калег з тэхналагічнага. Яны падабраліся на дзіва моцныя, з добрай адукацыяй. Але нечакана для мяне гэта сталася больш публічна, бо абвестка і маніфест праекта быў апублікаваны на сайце belintellectuals.eu. І гэта, адпаведна, прыцягнула іншых людзей. Перад усім, канечне, таго ж Мацкевіча. На першым паседжанні мы перагукаліся, таму што пытанне было пастаўлена вельмі падобна. Прычым гэта адбылося цалкам выпадкова, бо я дагэтуль не чытаў і не цікавіўся гэтым аўтарам. Для мяне семінар быў, хутчэй, спробай лакалізаваць філасофскае мысленне, пагрузіць у мясцовае тэматычнае поле, паглядзець, ці можа філасофія нешта сказаць пра сучасную сітуацыю, пра праблемы, якія стаяць перад намі тут і зараз. І гэта перагукнулася с тым, што цікавіла Мацкевіча цягам шэрагу гадоў.

Праект пачаўся з таго, што мы пачалі суадносіцца. Мацкевіч распавёў, што ён думаў раней. Я выступіў з крытыкай таго, што мне падавалася слабымі месцамі яго метадалагічнага падыходу. А пасля праект мусіў перайсці ў фазу, калі мы, абмеркаваўшы з удзельнікамі папярэднія моманты, павінны былі прыйсці да дэканструкцыі міфаў беларускай рэальнасці. То бок да крытычнага абмеркавання забабонаў наконт існуючай сітуацыі, яе чыннікаў і наступстваў.

Я бачыў, што вакол мяне ёсць разумныя людзі, ім ёсць што сказаць, у іх ёсць цікавая оптыка, філасофскае бачанне. Але яны нічога не будуць прамаўляць, таму што ўся іх праблематыка — гэта праблематыка заходніх дыскусій, пытанняў, якія тлумяць галовы інтэлектуалаў Еўропы. А як гэта тычыцца нас тут і цяпер — не зразумела. І мне падалося, што гэтым людзям будзе што сказаць, калі іх трохі прымусова на такую оптыку навярнуць, калі ім прапанаваць магчымасць паўдзельнічаць у праекце, дзе мысленне набывае іншае жыццё, у іншай культурнай прасторы, у іншым культурным кантэксце.

Збольшага гэтая ідэя была падхопленая. Іншая справа, што пасля семінар загруз у спрэчках і высвятленнях адносін (часткова і на старым сайце belintellectuals.eu). Прайшло яшчэ паседжанняў восем, і на яго перасталі хадзіць. Адны — з прычыны занятасці, другія — таму, што не хацелі бачыць тых, каго не хацелі бачыць. І ўсё заглохла. Магчыма, калі б семінар не перацёк у камунал, ён даў бы нейкі плён у выглядзе інтэлектуальных прадуктаў ці, можа, больш моцнай інтэлектуальнай супольнасці, чым тая, што віртуальна ядналася сайтам belintellectuals.eu.

Фота: n-europe.eu

Мары і мэты

У філасофскім сэнсе мне было б вельмі цікава атрымаць досвед чалавека, у якога ёсць вучні. Досвед таго, што я не бадзяюся вырачана ў тэмах, што мяне цікавяць. Бо герменеўтыкай на Беларусі займаюцца лічаныя адзінкі. Я хацеў бы, каб паўсталі людзі, з якімі я мог бы камунікаваць шчыльна і прадметна. Курсы, што я спрабую чытаць у Лятучым універсітэце — таксама спроба знайсці людзей, якім герменеўтыка цікава не проста як моднае слоўца.

Праз тое, што пачаліся ініцыятывы, спачатку звязаныя з Беларускай філасофскай прасторай, пасля з Лятучым універсітэтам, асяроддзе, у якім можна камунікаваць прафесійна на больш шырокія тэмы, у прынцыпе, стварылася. Ёсць, дзе ставіць і вырашаць інтэлектуальныя задачы, адказваць на сучасныя выклікі. Для мяне гэтага больш чым дастаткова.

Беларуская філасофская прастора — гэта спроба стварыць больш шчыльную камунікацыю паміж філасофскай супольнасцю, якая дасюль яшчэ супольнасцю сябе не ўяўляе. Мэты, паводле якіх яна ўтваралася, часткова рэалізаваныя. Але зараз яна крыху буксуе ў якасці праекта і ёй трэба надаваць другое жыццё. Зараз варта было б пераасэнсаваць фармат яе існавання.

Мэты мае, калі іх фармуляваць сцісла, даволі амбітныя. Я імкнуся, каб у Беларусі паўстала добрая і якасная адукацыя, якасны ўніверсітэт. Дапамагаю ствараць тыя ініцыятывы, якія спрыяюць усталяванню беларускамоўнай сістэмы адукацыі і камунікацыі ў інтэлектуальным асяроддзі. Зразумела, што ўніверсітэт — гэта больш, чым адукацыя, але, прынамсі, ёсць і гэты складнік. Універсітэт як сфера мыслення мяне таксама цікавіць. Я стаўлю за мэту, каб у Беларусі ў рэшце рэшт была створана паўнавартасная інтэлектуальная супольнасць. Не абавязкова філасофская, але хацелася б, канечне, каб філосафы туды ўвайшлі сваёй істотнай часткай. Супольнасць, дзе мысленне было б натуральнай з’явай. Дзе сустрэчы з еўрапейскімі інтэлектуаламі не былі б падзеяй, дзе інтэлектуальныя дыскусіі на старонках часопісаў ці сайтаў таксама былі б нармальнай з’явай. Каб гэта было асяроддзе, якое не трэба штучна і прымусова падштурхоўваць, якое жыве само па сабе і прыносіць плён увесь час.

Фота Лятучага ўніверсітэта