Мінулае і сучаснасць у межах адной "гісторыі"

Свой взгляд

Лекцыя ладзіцца Лятучым ўніверітэтам і Міжнародным кансорцыюмам "ЕўраБеларусь" у межах цыкла публічных лекцый "Urbi et Orbi". Яна пройдзе 28 лютага, у пятніцу, у крэатыўнай прасторы "ЦЭХ" (Мінск, прасп. Незалежнасці, 58/6). Пачатак у 18.30. Уваход вольны!

Напярэдадні Таццяна Вадалажская, каардынатар Лятучага ўніверітэта, паразмаўляла з доктарам Алесем Смалянчуком пра вусную гісторыю, яе спецыфіку і месца ў сучаснай гістарыяграфіі.

Таццяна Вадалажская: У назве лекцыі, якую вы збіраецеся прачытаць у межах цыкла "Гораду і Свету", пазначана: "Палессе і Скірмунт", а ў дужках: "па матэрыялах вуснай гісторыі". Вусная гісторыя - гэта нейкая адмысловая крыніца ведаў ці метад, ці падыход, у межах якога разглядаецца гэта гісторыя? Што гэта найперш для вас?

Алесь Смалянчук: Можна сказаць, што гэта і метад, і крыніца. Вусная гісторыя - гэта спецыфічны накірунак гістарычнага даследавання, які выкарыстоўвае выкліканыя даследчыкам вусныя ўспаміны, вызначае спосаб іх збору і аналізу. Яна грунтуецца не на традыцыйных дакументах (а гэта дакументы звычайна пісьмовыя), абавязкова датаваных тым часам, які гісторык даследуе і якія можна верыфіцыраваць з дапамогай і ншых дакументаў. У выпадку вуснай гісторыі мы працуем з памяццю людзей, што звычайна нараджае велізарную масу пытанняў і сумневаў. Наколькі ўспаміны адпавядаюць рэчаіснасці, таму, што было? Вядома, што кожны з нас увесь час "перапісвае" сваю памяць. Яна залежыць не толькі ад таго, што чалавек перажыў у мінулым, але таксама ад таго, што адбываецца ў ягоным жыцці сёння, ад пытанняў, якія ставіць перад ім суразмоўца і г.д. Але пры прафесійным падыходзе да вуснай гісторыі нараджаецца даволі цікавая гістарычная крыніца, якая часам дапамагае сканструяваць новае бачанне мінулага.

- Зварот да "вуснай гісторыі" падобны да метадалогічнага вяртанне ў часы Герадота, які таксама працаваў са сведкамі, і гэта была асноўная крыніца.

- Напэўна, можна і так сказаць. Гэта самы першы гістарычны метад, пра які мы ведаем. І ім карысталіся да пачатку XIX стагоддзя. Можна ўзгадаць славутых французскіх даследчыкаў (напрыклад, Жуль Мішле), якія пісалі гісторыю Французскай рэвалюцыі, выкарыстоўваючы вусныя ўспаміны ўдзельнікаў гэтай рэвалюцыі. Ну а зараз вусная гісторыя - гэта тое, што стварае іншае бачанне гісторыі... Для Герадота галоўнымі былі пытанні: "Што?" і "Калі?” А сучасных даследчыкаў у галіне вуснай гісторыі больш цікавяць пытанні: "Чаму?" і "Навошта?"

- Але яна нейкім чынам змяняе і сам прадмет, погляд на гісторыю?

- Так, тут з’яўляецца адразу некалькі важных момантаў, якія ўскладняюць даследаванне. З аднаго боку, мы запісваем успаміны, імкнемся стварыць нават пэўную нарацыю, напрыклад, жыцця Рамана Скірмунта ў міжваенны час. А з іншага боку, мы даследуем беларусаў, якія сёння жывуць, іх памяць, іх свядомасць, як яна змянялася. Тое, што людзі распавядаюць, залежыць не толькі ад таго, што было 70-80 гадоў таму, а таксама ад таго, чым яны сёння жывуць, як яны сёння ўспрымаюць жыццё, як ставяцца да жыцця без Скірмунта ў сённяшняй калгаснай вёсцы Парэчча.

Такім чынам, тут адразу дзве "гісторыі" атрымліваюцца. І чытаць іх можна ў залежнасці ад таго, што цябе найбольш цікавіць. Гэтую гісторыю можна чытаць як гісторыю Скірмунтаў - вельмі асцярожна, канешне, не столькі звяртаючы ўвагу на факты, якія людзі распавядаюць, колькі на ацэнкі, на сэнсы, якія прысутнічаюць. А калі вас цікавіць сённяшняя Беларусь, то вусная гісторыя і тут можа стаць важнай крыніцай. З расповедамі пра "добрага пана" Скірмунта ў Парэччы і пра "злога пана" Скірмунта ў Моладаве можа працаваць не толькі гісторык, але таксама антраполаг ці этнолаг.

У сваіх экспедыцыях, дзе гаворка ішла пра апошнюю вайну, запісываючы гісторыю Беларусі праз біяграфічныя наратывы, часам задаю такое пытанне: "Чаму немцы забівалі яўрэяў?" Беларускія варыянты адказаў на гэтае пытанне надзвычай цікавыя! Пры гэтым гаворка ідзе не столькі пра яўрэяў, колькі пра беларусаў, пра іх стаўленне да чужых. Апошняе для даследчыка вельмі шмат гаворыць пра самых рэспандэнтаў. Як характарызуюць "чужога", як ставяцца да яго трагедыі - усё гэта важная інфармацыя пра "сваіх".

Дарэчы, антраполагі даўно заўважылі каштоўнасць менавіта вусных успамінаў. Напісанае ў большай ступені паддаецца пэўнай самацэнзуры і самарэдагаванню або рэдагаванню. Вусныя ўспаміны дазваляюць дакрануцца да таго, што вывучаемая супольнасць не здолела або не пажадала пра сябе распавесці.

- Тады як вы бачыце ролю самога гісторыка ў вуснай гісторыі? Яна ў тым, каб здабываць нейкую дадатковую крыніцу, з якой потым можна працаваць каму заўгодна (антраполагам, сацыёлагам, этнографам)?

- Мне і падабаецца вусная гісторыя тым, што ў выніку ўзнікаюць новыя крыніцы не толькі для гістарычнага, але і для міждысцыплінарнага даследавання. Гэтымі крыніцамі могуць карыстацца антраполагі, сацыёлагі, лінгвісты, спецыялісты па сацыяльнай псіхалогіі ды інш. Пры гэтым нельга забываць пра ролю інтэрв’юера (або гісторыка, у нашым выпадку) у стварэнні гэтай крыніцы. Ён непасрэдны ўдзельнік гэтага працэсу, бо крыніца залежыць ад зададзеных пытанняў, ад той атмасферы, якая ўзнікла падчас інтэрв’ю і г.д. Як гісторыка мяне цікавіць, у першую чаргу, магчымаць атрымаць новую інфармацыю, напрыклад, датычна штодзённага жыцця вёскі і маёнтка, адносінаў паміж імі, зразумець стаўленне вяскоўцаў да тых жа Скірмунтаў. Дакументальныя крыніцы часта маўчаць пра гэта. А памяць людзей дае новую інфармацыю ці "факты", што спрыяе даследаванню.

- Калі справа ідзе пра факты, ці няма тут праблемы з верыфікацыяй, з нейкай праверкай таго, што людзі распавядаюць? Ці гэтыя праблемы адыходзяць на другі план і не надта хвалююць тых, хто працуе з вуснай гісторыяй?

- У большасці даследаванняў гісторык звычайна імкнецца суаднесці вуснагістарычную крыніцу з матэрыяламі гістарыяграфіі і дакументальнымі крыніцамі. Гэта значна пашырае даследчае "поле" і дае мажлівасць верыфікацыі не толькі вуснагістарычнай крыніцы, але і гістарычнага дакумента. Тут варта заўважыць, што праблема верыфікацыі - гэта праблема кожнага гістарычнага даследавання.

Вяртаючыся да Рамана Скірмунта. У вусных успамінах фігуруе вобраз "добрага пана" Скірмунта з Парэчча. Людзі распавядалі пра тое, як лёгка было трапіць у парэцкі маёнтак пана Скірмунта. А ў вось у моладаўскі маёнтак селяніну трапіць было амаль немагчыма. Калі я чую гэтыя аповеды, я ўзгадваю тэкст самога Рамана Скірмунта 1904 года, дзе, між іншым, ён пісаў пра тое, што час змяніўся, што на авансцэну гісторыі выходзіць народ ("люд"). Звяртаючыся да шляхты, ён пісаў пра неабходнасць адмовіцца ад саслоўна-шляхецкага падыходу да сацыяльных адносін, зразумець, што сваю гістарычную ролю шляхта ўжо адыграла. Таксама прыгадваю пазнейшыя падзеі, калі, напрыклад, Раман Скірмунт прапанаваў прымаць сялян у сябры Мінскага таварыства сельскай гаспадаркі. А гэта была губернская арганізацыя, якую спачатку ўзначальваў сам мінскі губернатар. Пазней, калі яго замяніў земянін Эдвард Вайніловіч са Случчыны, Таварыства ператварылася ў арганізацыю мясцовых польскіх памешчыкаў. І гэтыя памешчыкі ў 1905 годзе пасля вострай дыскусіі і галасвання прынялі прапанову Рамана Скірмунта! Аповяды вяскоўцаў пра "добрага пана" знаходзяць пэўнае пацвярджэнне ў тэкстах Скірмунта.

Але ў працах, якія грунтуюцца на вуснай гісторыі, гэты зварот да дакументаў іншага тыпу, не заўсёды патрэбны. Усё залежыць ад мэты даследавання. Калі гісторык хоча паказаць, напрыклад, вобраз Скірмунтаў у вусных усіпамінах, архівы можна і абмінуць.

- А наколькі такі падыход, такая задача - паказаць вобраз - легітымна з боку гісторыі як навукі?

- Вусная гісторыя даўно стала акадэмічнай дысцыплінай, прынамсі, у некалькіх краінах свету. Першымі, здаецца, былі ЗША. Гэта цалкам легітымная акадэмічная дысцыпліна, пры ўсіх сваіх асаблівасцях і адметнасцях.

- Іншымі словамі, веда, атрыманая праз інтэрв’ю, веда без доказаў з боку іншых дакументаў, успрымаецца як нейкая аб’ектыўная веда?

- Што значыць аб’ектыўная веда ў гуманітарных дысцыплінах?

- Так ці інакш, хаця гісторыя разам з іншымі гуманітарнымі дысцыплінамі адасаблялася ад стандарту аб’ектыўнай, прыродазнаўчай навукі, усё роўна ў межах навуковай захоўвалася імкненне да таго, каб была магчымасць спраўдзіць вынікі. Застаюцца нейкія правілы акадэмічнай супольнасці, па якіх можа быць праведзена крытыка. Ці тут немагчымая крытыка ці абвяржэнне ўвогуле?

- Безумоўна, крытыка магчыма, і прафесійны падыход да даследавання яе патрабуе! У выпадку са Скірмунтамі, трэба адзначыць, што аналізаваліся ўспаміны не аднаго-двух, а дзесяткаў рэспандэнтаў. У тое ж Парэчча я рабіў экспедыцыі на працягу дзесяці гадоў. Я і мае калегі працавалі таксама ў суседніх вёсках. У тым ліку ў вёсцы Моладава, якая заўсёды была пэўным анціподам Парэчча.

Парэчча і Моладава - гэта два розныя полюсы двух галін роду Скірмунтаў. Па выніках даследаванняў у мяне нарадзіўся прыгожы (амаль літаратурны) вобраз двух маёнткаў на адлегласці 8 км, якія прадстаўлялі цалкам розныя эпохі гісторыі Беларусі: Парэчча - гэта ХХ стагоддзе, а Моладава - гэта ХVIII стагоддзе, гэта Рэч Паспалітая. Праўда, дакументальныя крыніцы парушаюць гэты вобраз.

Вяртаючыся да пытання аб’ектыўнасці ў гістарычнай навуцы, гісторыкі, якія грунтуюць свае працы на аналізе архіўных дакументаў, часам забываюць простую рэч. За кожным дакументам стаіць чалавек, і да канца мы не можам ведаць матывы, чаму ён напісаў менавіта так, а не інакш, чаму ён даў такі вобраз падзеі, а не іншы. У кожным выпадку вусная гісторыя не мае прэтэнзій на нейкую звышаб’ектыўнасць. І тое, пра што я буду казаць, і тое, што мы пішам, - гэта проста вобраз таго ж Скірмунта ў памяці людзей.

- У гісторыі самой гісторыі перыядычна ўзнікае пытанні: "А што робіць гісторыя?", "Што яна дае грамадству, чалавецтву?" І звычайна гэтыя пытанні ўзнікаюць у час змены метадаў і падыходаў. Тады што дае вусная гісторыя, што дае негісторыку расповед пра Скірмунта?

- Цяжка казаць за негісторыкаў. Але, па-першае, гэта цікава. Калі я распавядаю, я бачу (прынамсі, мне падаецца, што я бачу) цікавасць да самога прадмета даследавання: напрыклад, да таго ж Скірмунта, да роду Скірмунтаў, да яго месца ў гісторыі. Гэта не зусім новое слова ў беларускай гісторыі, але ўсё роўна гэта праца мяняе пэўную перспектыву. У нас з савецкіх часоў неяк павялося, што беларусы - сялянская нацыя і беларускае нацыянальнае адраджэнне выйшла з вёскі і г.д. А калі гаворыш пра Рамана Скірмунта - кіраўніка БНР у пэўны час, - то аказваецца, што гэта не зусім сялянская нацыя ці нават зусім не сялянская. А па- другое, вусная гісторыя цікавая тым, што, як я ўжо казаў, тут паўстае вобраз не толькі таго, што было раней, а таго, што ёсць сёння. І, размаўляючы з людзьмі, якія жывуць у вёсках, якія перажылі гэтае жахлівае ХХ стагоддзе з яго войнамі, калектывізацыяй, распадам СССР (які большасцю рэспандэнтаў успрымаецца негатыўна), сустракаешся з іншай перспектывай гісторыі. Тут не дамінуюць нацыянальныя каштоўнасці, прынамсі, у традыцыйным іх разуменні (незалежная дзяржава, родная мова і г.д.). У нашых вясковых рэспандэнтаў іншая перспектыва. І гэтае разуменне мяне як гісторыка ўзбагачае. Пачынаешь больш глыбока разумець свет беларуса, яго мінулае, хоць часта размаўляеш з чалавекам, які, напрыклад, закончыў толькі адзін клас польскай ці савецкай даваеннай школы.

- А вы не думалі калі-небудзь напісаць нешта пра саміх людзей, якія распавядаюць, а не пра падзеі, пра якія распавядаюць?

- Я думаў пра гэта, але ведаю, што гэта задача не для мяне. Гэта задача для таго, хто мае добрую антрапалагічную і этналагічную падрыхтоўку, ведае асновы сацыяльнай псіхалогіі. Праца з вуснай гісторыяй сама па сабе патрабуе дадактовых высілкаў і ведаў. Калі пачынаю аналізаваць і інтэрпрэтаваць, пісаць тэксты, мяне ўвесь час цягне на традыцыйны падыход: сабраць факты, прааналізаваць іх, з гэтага зрабіць нейкую там выснову. Хоць і стараюся бачыць не столькі факты, колькі шукаць сэнс па-за "фактамі", але часам не хапае якраз міждысцыплінарнай падрыхтоўкі.

- А што прывяло вас асабіста да вуснай гісторыі, ці быў гэты пераход нейкім адметным крытычным крокам?

- Тут, як не дзіўна, гісторыя таксама звязана са Скірмунтам. Калі я пачынаў займацца Скірмунтамі, мой першы артыкул рыхтаваў да друку ў "Спадчыне" Вінцук Вячорка. Ён назваў яго вельмі прыгожа: "Раман Скірмунт - шлях да Беларусі". І тады мне прыйшла думка, што неабходна наведаць Парэчча. Гэта ж не край свету, а Пінскі раён Брэсцкай вобл. І я наведаў тыя мясціны ў 2001 годзе. Там якраз яшчэ працаваў крухмальны завод - апошняе, што засталося ад скірмунтаўскага "Ліверпуля на Ясельдзе". Быў перакур у рабочых. Я падышоў і запытаў пра Рамана Скірмунта, пра яго забойства. Мяне тады гэта вельмі цікавіла, бо нічога не было вядома апроч факта, што быў забіты. Кажу, што я гісторык, што прачытаў, нібыта Рамана Скірмунта забілі "савецкія актывісты". Людзі пачалі смяяцца: якія савецкія актывісты? Хуліганы мясцовыя! Так я пачуў першую мясцовую версію забойства Рамана Скірмунта ў кастрычніку 1939 года. Тады ўпершыню падумаў пра тое, што важна (і як падалося, не вельмі складана!) сабраць інфармацыю пра Скірмунта, распытаўшы парэчан. Потым аказалася, што памяць надзвычай багатая ў людзей пра Рамана Скірмунта. І пачаліся трохі іншыя даследаванні.

Зараз, калі я пішу кнігу пра Рамана Скірмунта, спрабую сумясціць розныя крыніцы, хоць больш карыстаюся традыцыйнымі дакументамі. Раман Скірмунт і памяць пра яго - гэта 20-30-я гады ХХ стагоддзя, і тут вусная гісторыя можа аказацца карыснай. Але чалавека немагчыма зразумець без яго роду, сваякоў, продкаў. Памяць не сягае так далёка, трэба звяртацца таксама да традыцыйных крыніц.

- А як гэтыя розныя падыходы спалучаюцца ў працы?

- Я ніколі не абсалютызаваў пісьмовыя крыніцы. Як я ўжо казаў, яны таксама ствараюцца людзьмі, якія маюць пэўны светапогляд, кіруюцца пэўнай карцінай свету ці маюць матывы, пра якія даследчык, магчыма, ніколі не даведаецца.

Памятаю, як у 1990-я гады прафесар Валеры Чарапіца з Гродненскага ўніверсітэта выдаў кнігу, якая называлася "Польскі нацыянальны рух у Беларусі ў другой палове XIX стагоддзя". Фактычна гэта быў зборнік дакументаў, які ўкладальнік чамусьці акрэсліў "манаграфіяй". Там былі сабраныя 102 дакументы, і 99 з іх былі дакументамі, падрыхтаванымі расійскімі чыноўнікамі. Гэтыя дакументы 80-90-х гадоў ХІХ стагоддзя сцвярджалі адно: палякі рыхтуюць яшчэ адно паўстанне ў Беларусі і Літве! І такімі ж былі высновы прафесара Чарапіцы. Амаль кожны дакумент казаў пра падрыхтоўку чарговага паўстання. Але ж дастакова элементарных ведаў па гісторыі Беларусі, каб зразумець, што не магло быць новага паўстання. Разгром пасля 1863 года быў страшны. Большасць, у тым ліку мясцовай польскай супольнасці, думала толькі пра выжыванне. Якое паўстанне? Хто яго ўздыме? А прафесар Чарапіца ўслед за дакументамі напісаў, што яно рыхтавалася. Яму варта было задумацца пра матывы, якімі кіраваліся гродзенскія чыноўнікі, паведамляючы ў Пецярбург пра новае паўстанне ў "Северо-Западном крае". Ім трэба было ўвесь час паказваць, што знаходзяцца на пярэднім краі барацьбы, што тут лінія фронта. Адпаведна гэта суправаджалася просьбамі пра дадатковае фінансаванне, падтрымку, узнагароды. Аналіз дакументаў мог паспрыяць напісанню працы якраз пра матывы чыноўнікаў.

Мой пераход адбыўся нескладана менавіта таму, што крытычна стаўлюся да дакуметаў. Давяраць ім наўпрост нельга. А вусная гісторыя адрозніваецца тым, што гэты суб’ектыўны момант больш відавочны. Тым больш, што вуснагістарычны дакумент ствараецца сёння пры тваім непасрэдным удзеле.

- Так проста і лёгка вусная гісторыя ўвайшла ў вашу асабістую працу, ці гэтак жа проста яна ўваходзіць у сучасную беларускую гістарыяграфію?

- Не, уваходзіць вельмі цяжка.

- А чаму? Што замінае?

- Уся наша ўніверсітэцкая падрыхтоўка маладых гісторыкаў базуецца на традыцыях пэўнага пазытывізму, ці неапазытывізму. Факт - гэта аснова ўсяго (у гісторыі). І факт успрымаецца як нешта абсалютна рэальнае, як аб’ектыўная рэчаіснаць, на якой грунтуюцца пэўныя высновы. І таму, калі я выступаю на канферэнцыях з тэмай заснаванай на вуснагістарычных крыніцах, то мяне ўспрымаюць насцярожана, бо для большасці нашых гісторыкаў - гэта не гісторыя ўвогуле.

- Але вас жа таксама вучылі менавіта ў гэтым пазытывісцкім, ці неапазытывісцкім, падыходзе?

- Мяне вучылі ў Гарадзенскім універсітэце яшчэ ў канцы 1970-х - пачатку 1980-х гадоў. У тыя часы ў Гродне (як і зараз!), калі хочаш чаму-небудзь навучыцца, то трэба вучыцца самому. І гэта ўсе разумелі, хто вучыўся. Каго цікавіла гісторыя - чыталі самі. А выкладчыкаў, якія моцна паўплывалі на маё фармаванне як гісторыка, было хіба 4-5 чалавек: Фелікс Налівайка, Міхась Ткачоў, Васіль Бандарэнка, Барыс Клейн, Усер Разэнфельд. Я не быў моцна "сапсаваны" традыцыйным акадэмічным падыходам (смяецца).

- Але ж і для самастойнага навучання не так шмат было добрай літаратуры?

- Іншым разам і не трэба шмат літаратуры. Яе не было шмат у тыя савецкія часы. Але бывае дастаткова адной ці двух кніжак. Такой для мяне была кніга Марка Блока "Апалогія гісторыі", якая зрабіла рэвалюцыю ў маёй свядомасці. Таксама магу прыгадаць працы Міколы Улашчыка па археаграфіі, "Ідэю гісторыі" Робіна Калінгвуда.

- Дарэчы, да антрапалогіі гісторыі. Вы былі ўкладальнікам гадавіка "Homo historicus". Антрапалагічны падыход змяняе не толькі ракурс, але і прадмет гістарычных даследаванняў. Гэта ўжо не факты і працэсы, а чалавек, штодзённасць, культура. Ці можна сказаць, што гэта ваш падыход у гісторыі?

- Проста хочацца нешта новае сказаць пра тую ж гісторыю, паказаць усе яе мажлівасці. І тут без распрацоўкі новых накірункаў, выкарыстання новых метадаў немагчыма. Як я разумею антрапалагічную гісторыю? За тэрмін, дарэчы, мяне неаднойчы крытыкавалі. Казалі, што трэба пісаць не "антрапалагічная гісторыя", а "гістарычная антрапалогія". Але я наўмысна пісаў "гісторыя", бо найперш застаюся гісторыкам. Многія працы ў галіне гістарычнай антрапалогіі мяне не асабліва ўражваюць. Больш цікавяць матывы паводзін асобы, без чаго немагчыма зразумець чалавека ў гісторыі. І таму ў мяне атрымаўся не класічны варыянт антрапалагічнай гісторыі (за што і крытыкавалі гэтае выданне), а нейкі мой асабісты праект.

Увогуле гэта была складаная праца, бо, каб выдаваць такія гадавікі, трэба мець каманду аднадумцаў, у якой павінны быць не толькі гісторыкі, але і прадстаўнікі іншых дысцыплін. Моцна дапамагала Ірына Дубянецкая, але стварыць каманду аднадумцаў не атрымалася.

Для мяне асабіста ўсё пачыналася з разумення, што ў гісторыі адсутнічае Чалавек. Нават ў савецкія часы, калі шмат крычалі пра ролю народа і народных мас, у гісторыі насамрэч ніколі іх не было. Іх падмянялі пэўныя ідэалагемы: рабочы, прыгонны, капіталіст, "разначынец" і г.д. А што за гэтым стаяла? Гісторыя была настолькі фармалізаваная, што захацелася паспрабаваць даведацца і паказаць: "капіталіст ці рабочы, але які гэта быў чалавек?".

З аднаго боку, калі разумець гісторыю як вывучэнне нейкіх агульных заканамернасцяў, палітычных, эканамічных і сацыяльных працэсаў, то навошта ўсё гэта патрэбна? А з іншага боку, гісторыя - гэта ўсё ж такі навука пра Чалавека, і калі яго ігнараваць, то яна не будзе адпавядаць свайму прызначэнню. Хочацца паказаць матывы паводзін, штодзённасць жыцця, каб гісторыя стала больш "жывой".

- Мы падышлі да яшчэ адной важнай тэмы: супрацьпастаўленне гісторыі вялікай, г.зн. сістэмы з працэсамі, суб’ектамі, нейкімі заканамернасцямі, і цікаўнасць да канкрэтнага "маленькага" чалавека, ягонага досведу, свядомасці, матываў. Антрапалагічная гісторыя - гэта быў такі супраціў гэтаму глабальнаму дыскурсу. Але ж ці не страчваем мы нейкае больш шырокае і аб’ёмнае разуменне, калі мы засяроджваемся на вельмі лакальных рэчах? Як захоўваць гэты шырокі погляд?

- Разумееце, у працах многіх гісторыкаў гэтыя агульныя заканамернасці папросту пераўтвараюцца ў банальнасць. Яны нікога не цікавяць і вельмі мала гавораць пра чалавечую гісторыю. Падчас экспедыцый па вуснай гісторыі мы звычайна стараемся па мінімуму задаваць пытанні, даем мажлівасць свабодна выказацца. І атрымліваецца аўтабіяграфічны расповед. Але ты, калі слухаеш, то бачыш, як гэта ўпісваецца ў нейкія працэсы беларускай і не толькі беларускай гісторыі ХХ стагоддзя. Біяграфія канкрэтнага чалавека, пра якога, можа, нават і дзеці ўжо забыліся, для мяне асабіста набывае глабальнае значэнне. Тут таксама адчувальная сусветная гісторыя.

Да такіх інтэрв’ю трэба рыхтавацца. Напрыклад, чым цікавая ў гэтых суадносінах агульнага і індывідуальнага тая ж вёска Парэчча? Калі людзі кажуць пра міжваенны час, я спрабую вывесці іх на нейкія нацыянальныя працэсы. Заходняя Беларусь 1920-30 гадоў - гэта ж таксама беларускі нацыянальны рух, змаганне за беларускую школу, роўнасць у правах і г.д. Але практычна ніколі я не чуў пра гэта ад сваіх рэспандэнтаў. Пачынаеш задумвацца, чаму вёска маўчыць пра гэты бок жыцця?

- Ну, тое, што чалавек пра гэта не распавядае, - гэта, падаецца, абсалютна нармальна.

- Так, але калі мы працавалі ў архівах, то высвятлялі, што ў гэтай вёсцы былі, напрыклад, гурткі Грамады або гурткі ТБШ. То бок гэта вёска жыла тагачасна актыўным беларускім жыццём. Зараз размаўляем з людзьмі, пытаемся пра гэтыя гурткі - ніхто нічога! Адна справа, што мы запісваем успаміны тагачасных дзяцей. Зразумела, што ніхто з бацькоў не будзе казаць дзецям: "Я сёння быў на сходзе гуртка, мы там прынялі такую дэкларацыю". Лепш, каб дзеці пра гэта не ведалі.

Другая справа - вельмі істотная, якая мае вялікае значэнне для беларускай гісторыі, гэта тое, што ў суадносінах сацыяльнага і нацыянальнага сацыяльнае дамінуе. Мой добры калега і сябра Захар Шыбека напісаў у свой час кнігу па гісторыі Беларусі ў ХІХ-ХХ стагоддзяў, дзе амаль усё ацэньваецца з пункту погляду карысці для нацыянальнай справы. Але, калі нават сёння размаўляеш з людзьмі, якія жылі ў "эпоху нацыялізмаў", разумееш, што нацыянальнае не было настолькі важным для масы беларусаў. Я не кажу, што трэба ўсю гісторыю пераасэнсаваць і перапісаць. Розныя гісторыі павінны быць. Але, нават пішучы гісторыю з арыентацыяй на каштоўнасці нацыянальнай эліты, трэба імкнуцца ўлічваць вобраз мыслення вяскоўца, рабочага, гандляра. Вусная гісторыя прымушае пра гэта задумацца.

Чытайце яшчэ інтэрв'ю з Алесем Смалянчуком, якое было зроблена напярэдадні лекцыі журналістам Глебам Лабадзенкам: "Гісторык Алесь Смалянчук: Скірмунты стварылі на Палессі наш Ліверпуль на Ясельдзе".

Таксама нагадваем, што ў сакавіку ў Лятучым універсітэце пачнецца курс Алеся Смаленчука "Вусная гісторыя: тэорыя і практыка", на які яшчэ можна падаць заяўку.

UPD.: Відэазапіс лекцыі: