"Наступны крок — атрыманне беларускага грамадзянства". Алена Танкачова вярнулася дадому

У 2014 годзе яе пазбавілі віду на жыхарства (Алена — грамадзянка Расіі, жыве ў Беларусі 30 гадоў, з маленства) і дэпартавалі на тры гады. Афіцыйная падстава — штрафы за перавышэнне хуткасці. Праваабарончая супольнасць лічыць высылку Алены Танкачовай помстай за яе прафесійную дзейнасць.

Тры гады высылкі Алена правяла ў Вільні — "бліжэй да дому", як кажа яна сама. Некалькі разоў звярталася да беларускіх уладаў з просьбай скараціць тэрмін і заўжды атрымлівала адмову.

Сёння, 22 лютага, Алена Танкачова ўехала ў Беларусь. Напярэдадні яна дала эксклюзіўнае інтэрв’ю Радыё "Свабода".

Алена Танкачова ў 2015 годзе спрабавала дабіцца праз суд адмены рашэння аб яе высылцы з Беларусі / Фота Радыё "Свабода"

"Тры гады ў дарослым узросце — гэта досыць доўгі тэрмін. Ці я разумела гэта на момант высылкі? Хутчэй не. Тады мне наогул было цяжка прызнаць, што ўсё, што адбываецца, мае да мяне дачыненне. Гэта здавалася кепскім сном, і ўвесь час здавалася, што вось-вось прачнуся — і ўсё стане на свае звычайныя месцы. У мяне не было прыняцця гэтай сітуацыі. Была вядомая практыка высылкі іншых людзей і тое, што МУС скарачае тэрміны высылкі. Мне адразу далі зразумець, што праз паўгода я змагу напісаць заяву пра скарачэнне тэрміну.

Прыкладна ў гэтай парадыгме я існавала першы год.

Яшчэ на момант высылкі я вырашыла, што паеду ў Вільню: блізка ад дому. Так і зрабіла.

Навіна аб вызваленні Статкевіча заспела мяне ў паездцы па Літве. Мы з Ірынай Сухій былі на хутары ў Жамойці ў літоўскіх мастакоў. Я прачытала навіны і расплакалася. Мяне спыталі, што адбылося. Адказала, што выйшаў з турмы чалавек, які не здаўся. Мяне папрасілі паказаць відэазапіс, ад якога я плачу. Усё гэта адбывалася за вячэрай у сяброў, якія зусім далёкія ад сучаснай беларускай палітыкі.

Я паказала сустрэчу Статкевіча на вакзале, якую глядзела анлайн. А літоўскія сябры тады ўсталі і сказалі: трэба ганарыцца тым, што ведаеш людзей, якіх не зламалі.

Мая праца ўвесь гэты час была звязана з абаронай правоў — як у Беларусі, так і ў рэгіёне Усходняга партнёрства.

Заставалася старшынёй Праўлення Lawtrend, у Радзе "Зялёнай сеткі", у Беларускай нацыянальнай платформе Форума грамадзянскай супольнасці Усходняга партнёрства, у міжнародных гуманітарных ініцыятывах. Уважліва сачыла за інавацыямі ў адукацыі, найперш за тым, што склалася вакол Лятучага ўніверсітэта і "ЕўраБеларусі". Думаю, што гэта асноўныя блізкія мне інтэлектуальныя групы, якія цяпер назапашваюць і перадаюць веды пра Беларусь.

Беларускі праваабарончы сектар — гэта моцная частка беларускай грамадзянскай супольнасці. Ці ёсць гэты рух? Няма. Каштоўнасці правоў чалавека і абароны правоў чалавека не сталі пакуль грамадзянскай культурай, але і з культурай грамадзянскасці няма на што пакуль абаперціся, на жаль.

Увесь кантэнт навінаў з Беларусі быў для мяне важны, вядома. За апошні час — гэта трагічная гібель Паўла Шарамета, Курапаты, падзеі 25 сакавіка 2017 года, рэгіянальная хваля "недармаедаў". Краіна пазбавілася такіх людзей, як Пётра Марцаў, Павел Шарамет, Міхал Анемпадыстаў... Мне балюча, што не магла быць хаця б на іхных пахаваннях.

Нобелеўская прэмія па літаратуры для Святланы Алексіевіч магла і павінна была стаць гонарам для краіны, але... краіна нават толкам не павіншавала лаўрэатку. Не кажучы пра тое, што не палічыла патрэбным вызваліць ад падаткаў. Гэта сорамна.

За гады высылкі, якія я правяла ў Літве, у мяне была магчымасць параўнаць мадэлі культурнай памяці. Ёсць мемарыяльны комплекс ахвярам савецкіх (сталінскіх) рэпрэсій Тускуленай у Вільні і Курапаты. Палітыка Літвы ў дачыненні рэпрэсій — поўная адкрытасць архіваў, персанальнае пазначэнне кожнага, хто забіты і пахаваны ў Тускуленай. І дзяржаўная палітыка ў Беларусі: можа быць, паставім помнік, але архівы не адкрыем і разбірацца не будзем. Розніца істотная і відавочная.

Дэкрэт пра дармаедства — гэта савецкая архаіка.

2018 год як для Беларусі, так і для Літвы, — найважнейшая дата гістарычнага адасаблення ад савецкага. У Літве гэта важная і прызнаная дзяржавай і людзьмі дата. У Беларусі — дай Бог, каб зноў не разагналі людзей, якія шануюць гістарычную важнасць Беларускай Народнай Рэспублікі (БНР). Нібыта стагоддзе і ў Літве, і ў нас, а ўсё настолькі па-рознаму.

На мяне моцнае ўражанне зрабіла тое, як грамадзянская супольнасць у Беларусі падтрымала ідэю "Цытуй сваё". І сумна, што дзяржава практычна ўхіліліся ад падтрымкі гэтай важнай ідэі самаідэнтыфікацыі.

Асноўныя беларускія СМІ праглядаю практычна ўсё. Зусім не гляджу дзяржаўныя тэлевізійныя каналы, не чытаю "Советскую Белоруссию". Уважліва чытаю і слухаю Радыё "Свабода", чытаю БелаПАН, слухаю Радыё "Рацыя", навіны і аналітычныя праграмы "Белсата".

Калі ж казаць пра асабістыя прыярытэты, то ў гады высылкі я жыла ў Зарэччы ў Вільні. Атрымала дыпламатычны статус амбасадаркі Рэспублікі Ужупіс у беларуска-літоўскім памежжы (з правам адкрыцця рэзідэнцыі Рэспублікі ў вёсцы Каптаруны). У 2018 годзе ўганараваная найвышэйшай дыпламатычнай узнагародай — Ордэнам Срэбнага Часныку. Безумоўна працягну дыпламатычную працу.

Прафесійнае кола стасункаў захавалася ў праваабарончай супольнасці. Што да блізкага кола — сям’я, сябры, — то гэта было і ёсць. Вядома, за тры гады жыцця ў Літве мае сяброўскія дачыненні папоўніліся выдатнымі людзьмі тут, і ад гэтага мне вельмі цёпла на сэрцы.

Для маёй сям’і высылка была выпрабаваннем, усе перажывалі, але падтрымлівалі. Некаторых сваіх сяброў у Вільні часцей бачыла, чым у Мінску. Пакуль ты дома і ўсё добра, то часам забываеш патэлефанаваць ці сустрэцца. А калі ёсць цяжкасці, робіцца зразумела, хто побач, хто не.

Мае ўніверсітэцкія сябры (а наш добры, бесклапотны ўніверсітэцкі час быў даўно), апынуліся адразу побач. Гэта Вера Данілава і Наташа Буракоўская. Калегі і сябры па працы Вольга Смалянка, Галіна Чарапок, Міхаіл Мацкевіч сталі апорай у працы. Блізкія сябры Воля і Жэня Ліпковічы проста кожны дзень нараджэння без папярэдніх дамоваў заўсёды "выпадкова" аказваліся ў Вільні. Іра Сухій, Іван Сухій, Паліна Сцепаненка, Сяргей Драздоўскі, Юля Ляшкевіч, Воля Біцютка, Таня і Андрэй Глыбіны, Алена і Аляксандр Куцавы, Дзіма Дабравольскі — яны як анёлы для мяне за гэтыя гады. Гэта вялікае шчасце.

Пра тых, чыя дапамога была патрэбна, але не здарылася... Гэта ж адносныя катэгорыі. Калі ты ўразлівы, але вольны, ты не крычыш аб дапамозе. Так, натуральна, былі тыя, хто не захацеў убачыць, што табе зараз трэба больш клопату, чым калі ты не слабы. Для мяне вялікае шчасце, што людзі, з якімі я была мала знаёмая да высылкі, апынуліся побач: Даша Мароз, Людвіка Кардзіс, Андрэй Антонаў, Эльвіра Янейка (Маўзон), Святлана Гарнак, Канстанцін Дарашэнка, Павел Марыніч, Таццяна Дзятлава. Былі і тыя, хто адвярнуліся, і, як здаецца пакуль, не прамінулі "даць у спіну".

Я вяртаюся ў краіну "крыптавалют"? Гэта аванс, вядома. Калі гэта рэальны шанец для развіцця краіны, якая доўга драмала, то, вядома, гэта трэба выкарыстоўваць. Шматгадовая стагнацыя ніколі ні да чога добрага не прыводзіла. Ці будзе гэты шанец выкарыстаны для развіцця, ці не — зразумеем з часам. На маёй памяці былі і праекты свабодных эканамічных зон, Парка высокіх тэхналогій і нават глабальнага нафтавага шляху з Венесуэлы ў Беларусь танкерамі праз Клайпеду.

Поспех тэхналагічных праектаў не адбываецца ў палітычным і сацыяльным вакууме — гэта проста немагчыма. Пажывём — пабачым. Але гэта шанец, выклік, перспектыва.

Блакаванне "Хартыі" — своеасаблівае люстэрка пэўнай абсурднасці фармальна абвешчанай гатоўнасці да тэхналагічных прарываў, не кажучы ўжо пра тое, што павінна быць проста сорамна дэманстраваць такое грэбаванне базавымі каштоўнасцямі развіцця, як свабода СМІ.

Перамены ў сферы правоў чалавека бачацца на ўзроўні рыторыкі, але не пацвярджаюцца падзеямі грамадска-палітычнага жыцця. За 2017 год былі масавыя адміністрацыйныя штрафы, ганенні на незалежныя СМІ, дзіўныя "каруселі" на выбарах і г.д. Усё гэта нічым не адрозніваецца ад ранейшай устойлівай практыкі. У краіне не адмененае смяротнае пакаранне, не ўведзеная пасада ўпаўнаважанага ў правах чалавека, не дзейнічаюць інстытуты ўзаемадзеяння грамадзянскага сектара і дзяржавы, безаблічны Канстытуцыйны суд і іншыя сімптомы дэфіцыту дэмакратыі. Усё гэта ясна сведчыць — гаварыць пра перамены з пазіцыі рэформ не даводзіцца. Дагэтуль не выконваюцца рашэнні міжнародных інстытутаў у сферы правоў чалавека, ігнаруецца пасада спецыяльнага дакладчыка ААН у пытаннях правоў чалавека.

Чым буду займацца ў Беларусі? У мяне ёсць некалькі доўгатэрміновых ідэй у сферы культуры памяці, культурнай спадчыны. Думаю, што праз некаторы час можна будзе гаварыць пра гэта падрабязней.

Асветніцкая ўстанова "Цэнтр прававой трансфармацыі" не спыняла працу і не збіраецца ў бліжэйшы час. Адсвяткуем наш юбілей, які адклалі да майго вяртання з высылкі. Удзячная маім калегам, якія на гэты час прынялі на сябе асноўны клопат пра арганізацыю. Яны выдатна далі рады. Тыя, хто сышоў у гэты цяжкі час з нашымі напрацоўкамі і ідэямі, — няхай развіваюцца.

Пытанне майго грамадзянства ў шырокім сэнсе вырашанае мною даўно. Больш за 30 гадоў я жыву Беларусі, займаюся тут грамадскай і праваабарончай дзейнасцю. У апошнія тры гады высылкі і жыцця ў Вільні я амаль штодзень наведваю службы ў беларускамоўным касцёле.

Дакументы на грамадзянства (атрыманне пашпарта) падаваць буду пасля кансультацый з юрыстамі. Мая высылка, верагодна, можа быць абмежаваннем у атрыманні беларускага пашпарта. Гэта таксама была адна з мэтаў тых, хто прымаў рашэнне пра яе.

Буду падаваць дакументы на грамадзянства неўзабаве па прыездзе. Не вырашыўшы пытанне пра грамадзянства, мне будзе цяжка весці далей у Беларусі ясную і паўнавартасную праваабарончую працу.

Галоўнае пачуццё — я вяртаюся дадому! Гэта вельмі моцнае пачуццё: годнасці і радасці адначасова. Абставіны ясныя. Краіну (радзіму) не выбіраюць. Беларусь — мой дом. Добрых людзей у маім жыцці значна больш, чым тых, хто мне глыбока непрыемны. Дык на апошніх і не застаецца месца ў маім сэрцы".

Алена Танкачова (у цэнтры) па вяртанні ў Мінску побач з калегамі з Цэнтра прававой трансфармацыі Вольгай Смалянка (злева) і Галінай Чарапок (зправа) / Фота lawtrend.org