Год беларускага мыслення Лятучага ўніверсітэта

Свой взгляд

Сённяшняя сустрэча — не толькі першы ўніверсітэцкі семінар у гэтым годзе, але і адказная магчымасць прапанаваць супольнасці Лятучага ўніверсітэта накірунак нашага руху ў гэтым годзе.

Кожны новы ўніверсітэцкі год — гэта наступны крок. І мы добра ўсведамляем, што гэтыя крокі робяцца не з пустэчы. Зараз мы маем ужо супольны досвед пяцігадовай працы. Хтосьці далучыўся пазней, хтосьці раней, прыклаўшы намаганні да таго, каб Лятучы ўніверсітэт увогуле стаўся з’явай грамадскага і культурнага жыцця Беларусі. Але ўжо пяць гадоў мы разам рушым да тых мэтаў і ідэалаў, якія запачаткавалі Лятучы ўніверсітэт. Пяць гадоў мы шукалі формы і змест для таго, каб стварыць спрыяльныя ўмовы для росквіту беларускага мыслення, умовы для яго ўплыву на будучыню краіны, падрыхтоўку тых, хто вызначае гэтую будучыню. Сёння кожны з нас мае не толькі асабісты досвед чытання курсаў, публічных лекцый і ўдзелу ў канферэнцыях, гульнях, летніках і г.д. Мы маем супольны досвед і практыку руху да агульнай мэты. І гэты досвед дае падставы і апірышча нам для разумення сітуацыі, вызначэння сябе і планавання далейшых крокаў да ўвасаблення Ідэі Універсітэта ў Беларусі і для Беларусі.

Атрыманы досвед і практыка даюць ясна зразумець, што нашыя ўмовы не дазваляюць разгарнуць сістэматычную падрыхтоўку новых пакаленняў, якія будуць арыентаваны на мысленне. Для гэтага мы не маем падстаў не толькі арганізацыйных і палітычных, але і грамадскіх, антрапалагічных і, у пэўным сэнсе, змястоўных (маючы на ўвазе толькі распачатую працу па змесце адукацыі). Мы не маем умоў і магчымасцей сістэматычнай падрыхтоўкі і адукацыі, але мы не адмаўляемся ад агульных мэтаў. Для адмаўлення няма прычын, наадварот, сітуацыя ў краіне і ў свеце ўсё больш патрабуе мыслення і людзей, здольных да яго.

Тады, што мы можам рабіць і ў чым наш шлях у пашырэнні асяродкаў мыслення ў Беларусі? Ён палягае ва ўцягванні ў мысленне «тут і цяпер», далучэнні ці нават выштурхоўванне ў яго як іншых, дык і саміх сябе. Наш досвед і веды, напрацаваныя за гэтыя гады, а таксама крытычнае стаўленне да сваіх магчымасцей і да ўмоў, у якіх мы знаходзім сябе, робяць менавіта гэты спосаб адэкватным адказам на выклік Ідэі Універсітэта. Калі Універсітэт ёсць прастора і супольнасць, якая апякуецца мысленнем, то ягонае няспыннае практыкаванне, адкрытае да далучэння, ёсць спосабам захоўвання і клопату. Але, каб ісці па гэтым шляху, нам патрэбна наяўнасць таго, у ва што ўцягваць. Прычым наяўнасць гэтага не як схаванага ад вонкавага гледача працэса, які цячэ «ў галавах», а як падзеі мыслення адкрытай да ўваходу. Менавіта гэта і ёсць наш клопат, наш выклік і сутнасць Лятучага ўніверсітэта.

Здаецца, што гэткая ўстаноўка не з’яўляецца адкрыццём і навіной. Але гэта не змяншае яе значнасці для нашых дзеянняў у гэтым годзе. Больш за тое, менавіта крытычнае стаўленне да пяцігадовай працы робіць гэтую ўстаноўку звыш актуальнай.

Таму наступны год Лятучага ўніверсітэта павінен стацца «Годам беларускага мыслення».

Гэтае імя нясе адначасова дзве інтэнцыі: унутр — як спосаб супольнай дзейнасці і жыцця ўнутры Лятучага ўніверсітэта, увагі і засяроджанасці на існаванні мыслення «тут і цяпер» як сутвы Універсітэта ў актуальных умовах. Другая інтэнцыя — навонкавая — тое, што Лятучы прад’яўляе Беларусі. Гэта сцвярджэнне існавання мыслення як з’явы сучаснага беларускага жыцця і культуры, а таксама заданне накірунку для іншых актараў і суб’ектаў інтэлектуальнага і культурнага поля.

Год беларускага мысленне — гэта задача зрабіць мысленне фактам і падзеяй жыцця Лятучага ўніверсітэта, беларускага грамадства і культуры. Перавесці яго з «умоўнага» стану ў наяўны, бачыны і здольны да працягу.

Што будзе зместам Года беларускага мыслення для Лятучага ўніверсітэта? На што варта скіраваць увагу і энергію?

Па-першае, гэта стварэнне падзей мыслення, адкрытых для далучэння падчас усіх падзей Лятучага універсітэта. Адкрытыя лекцыі, якія пачынаюцца ў наступную сераду, агульныя курсы і чатыры школы-майстэрні, розныя публічныя выступы і дыскусіі — усё гэта варта скіраваць не на перадачу ведаў і нават не на асвету. Мы ўжо добра ведаем, што для сістэматычнай перадачы ведаў і нават да шырокага асветніцтва мы не маем ані магчымасцей, ані ўмоў. Але, углядаючыся ў сябе, варта адзначыць, што мы часта ідзем больш простым і звыклым шляхам, робім тое, што звыклі рабіць раней: выкладаць, асветнічаць, распавядаць. Але ці кожным разам мы трымаем у розуме і рэалізуем у дзеянні памкненне на мыслення? Таму, калі мы будзем уважліва і крытычна ставіцца да таго, што робім у межах усіх сітуацый, якія ствараюцца ў Лятучым — то крытэрам «удалых» лекцый, курсаў і дыскусій павінна стаць стварэнне сітуацый мыслення, выштурхоўванне ў яго і сабе, і аўдыторыі, скачок у нязведанае. На гэтай устаноўцы трэба засяродзіцца не проста як на каштоўнасным арыенціры, але і як на метадзе, праз які мы можам існаваць як універсітэт, а не проста як комплекс розных цікавых курсаў і школ.

Але падзей і імгненных успышак мыслення «тут і цяпер» недастаткова для такога, каб беларуская думка сталася з’явай грамадскага і культурнага жыцця, каб яна сталася фактарам развіцця Беларусі. Мы павінны «сцягнуць» у актуальную працу даробкі мінулага і закіды ў будучыню.

Таму другім важным складнікам Года беларускага мыслення для Лятучага ўніверсітэта будзе ўсталяванне і праяўленне сувязей нашага актуальнага мыслення з тым, што было памыслена тут, на гэтай зямлі, у гэтай культуры. Год беларускага мыслення — гэта яшчэ і актыўнае ўсведамленне і засваенне сваіх падмуркаў, выбудова стасункаў і сувязей, а таксама прад’яўленне з’явы беларускага мыслення шырокаму колу беларускага грамадства.

Гэты складнік сёння развіваецца праз некалькі практычных рэчаў, якія не вычэрпваюць задачы але пазначаюць магчымасці далучэння і правакуюць да пашырэння гарызонтаў фантазіі і прапаноў. Па-першае, гэта супольная кампанія «Цытуй сваё» з выхадам кароткіх слушных думак-цытат на шырокую публіку ў простым для распаўсюду выглядзе. Па-другое, гэта супольнае з «Беларускім калегіюмам» стварэнне другога тома «Анталогіі сучаснага беларускага мыслення». Праз гэтую працу мы спрабуем праявіць і зафіксаваць жыццё беларускай думкі апошніх дзесяцігоддзяў. Анталогія тут выглядае формай сучаснай энцыклапедыі жывога мыслення ў гістарычным кантэксце, якая і для нас саміх стварае ці нагадвае пра культурны і гістарычны кантэкст.

Апроч гэтых, ужо запачаткаваных дзеянняў, варта звярнуцца і да паглыблення ў змястоўную працу з інтэлектуальнай спадчынай. На гэты конт ёсць ідэя прысвяціць цыкл публічных лекцый асэнсаванню спадчыны Ігната Абдзіраловіча, якая вызначаецца як падмурак сучаснай беларускай традыцыі мыслення, наўпроставая рэалізацыя тэзіса «Думаць Беларусь». Да гэтай спадчыны варта паставіцца не толькі з піетэтам і сімвалічным вызначэннем, але перш за ўсё як да падставы для дыялогу, разгортвання мыслення, інтэрпрэтацыі, крытыкі ці працягу думкі.

Апроч угрунтавання ў мінулым (і даўнім, і больш блізкім) актуальнае мысленне патрабуе клопату пра будучыню, пра новыя пакаленні. Мы маем досвед і можам крытычна паставіцца да нашых папярэдніх спроб задання стасункаў Настаўніка і Вучня, у якіх мысленне становіцца не толькі асобнымі падзеямі, а ладам жыцця, шляхам, школай і традыцыяй, закінутай у будучыню. У гэтым годзе мы будзем запускаць працу ў чатырох адмысловых школах-майстэрнях, накіраваных на стварэння невялікага кола, стала ўцягнутага ў падоўжаную інтэлектуальную працу.

Гэтыя школы-майстэрні ёсць асобны фармат Года беларускага мыслення, бо маюць задачу практычнай распрацоўкі мыслення як зместу адукацыі. З гэтага гледзішча варта ставіцца і да іх арганізацыі, і потым да ацэнкі іх паспяховасці. Такім чынам, трэцім складнікам напаўнення Года будзе канцэнтрацыя на апекаванні над працягам, трансляцыяй, але не ведаў, а ладу мыслення і жыцця ў ім. Але школы ў нас плануецца толькі чатыры, і гэтая апека фактычна стане справай не ўсёй супольнасці, а невялікага кола людзей, наўпрост уцягнутых у працу школ-майстэрняў. А што астатнія? Як праца школ будзе спалучацца і абапірацца на тое, што будзе адбывацца на агульных курсах ці на адкрытых лекцыях?

Сапраўднасць і эфектыўнасць тых школ-майстэрняў, якія плануюцца, можа вымярацца тым, наколькі яны будуць абапірацца і ўцягваць у сваю дзейнасць усю супольнасць (ідэі, людзі, праблемы і г.д.), а таксама наколькі іх дзейнасць будзе рабіць унёсак у працу супольнасці як разам (канферэнцыі, дыскусіі, летнікі і г.д.), так і індывідуальную. Каб нам рэалізаваць не асобныя паралельныя лініі ў межах Лятучага ўніверсітэта, а рухацца ў рэалізацыі агульных задач, варта асаблівую ўвагу звярнуць на гэтыя стасункі і ўпісанасць асобных і персанальных дзеянняў у агульныя рамкі.

Апошні складнік, які я хачу пазначыць, тычыцца спосабу і зместу мыслення. Давайце паглядзім, што мы маем у сваім актуальным выкарыстанні ў якасці агульных падыходаў. ХХ стагоддзе «падаравала» нам фігуру крытычнага інтэлектуала і крытычнае мысленне, як галоўны спосаб існавання і галоўную функцыю мыслення ў грамадстве. Крытычнасць накіроўвае нас да разбору, выкрыцця падстаў, якія не навідавоку, на рэфлексію і дэканструкцыю таго, што прапануецца як рэчаіснасць ці ідэалы. Ці дастаткова нам гэтага рыштунку для мыслення «тут і цяпер»? Крытыка з’яўляецца неабходнай часткай мыслення, але яе сэнс узнікае толькі пры наяўнасці другой часткі — стваральнай.

Апошнія дзесяцігоддзі мы адусюль чуем стогн пра незапатрабаванасць мыслення. Самі актыўна ўключаемся ў апалогію каштоўнасцей інтэлектуалаў, гуманітарыяў, мысляроў для грамадства. Але можа варта звярнуць гэтае крытычнае мысленне на саміх сябе? Ці варта тое, што мы можам прад’явіць, тых апраўданняў? Давайце ўявім сабе, што заўтра ўвесь свет, ці хаця б частка беларусаў, прыйдзе да нас і скажа: «Мы гатовыя вас слухаць!» Вашыя думкі патрэбны нам не для падвышэння ўдояў, а каб зразумець сучасны свет і атрымаць адказы на пытанні, якія вызываюць у нас экзістэнцыйны жах ці хаця б проста кідаюць нас у стан суцэльна неразумення сэнсаў і ладу дзеяння. І што мы можам прапанаваць у адказ? Напрыклад, ці можам мы штосьці прапанаваць у адказ на наступныя пытанні:

• Што трэба рабіць Чалавеку ў сітуацыі разгортвання трэцяй сусветнай вайны? Што нам дае досвед двух папярэдніх? Што рабіць паасобку — як чалавеку і супольна — як нацыі і краіне ці як дэмакратычна арыентаванай супольнасці?
• Як выбудаваць свой асабісты шлях ва ўмовах абсалютнага застою палітычнага і грамадскага развіцца, калі арыенціры страчваюць прывабнасць? Калі мадэрнізацыя па еўрапейскіх узорах не вымагае высілкаў думкі і волі, а ўсё больш становіцца падобнай на знаемыя з дзяцінства ўзоры савецкага жыцця?
• Як знайсці адэкватны спосаб дзеяння ў канфліктным сутыкненні паміж роўна каштоўнымі ідэаламі: бяспека і талерантнасць, адраджэнне сваёй культуры і правы чалавека і іншых культур?

І гэта толькі малая частка пытанняў, якія мы можам пачуць, калі толькі захочам. Яны не аформленыя ў прыгожыя і дакладныя фармулёўкі. Але яны бачныя ў стомленасці і недаверы, у гістэрыках і абсурдах, у паездках ва Украіну для адчування асэнсаванасці жыцця. Яны не звернутыя да інтэлектуалаў, яны звернутыя да свету. Але свет не можа адказаць. Адказы даюць тыя, каго выкінула на хвалю часовай папулярнасці: палітыкі, журналісты, заезджыя лектары... «Свае» адказы прапануюць расійскія медыя.

А што мы можам адказаць на гэтыя пытанні? Ці дае крытыка і дэканструкцыя магчымасці для такіх адказаў? Крытыка — гэта роўна палова мыслення. Яна мае сэнс толькі пры наяўнасці канструктыўнай працы — пры прапанове ідэй, ідэалаў, новых сэнсаў. Крытычнае мысленне страчвае сваю асэнсаванасць ва ўмовах, калі ніхто «на іншым баку» не стварае тое, што палягае крытыцы. Хтосьці павінен браць на сябе адказнасць стварэння новых сцен і гарызонтаў, якія будуць трымаць крытыку.

На мінулай канферэнцыі Ігар Бабкоў казаў пра тое, што нам нікуды не сыйсці ад таго, каб гэты час стаўся Нашым часам, каб мы напоўнілі яго сваймі сэнсамі. І, сапраўды, нам нікуды не сыйсці ад гэтага, апрача як ва ўтульную занепатрабаванасць і ў не-мысленне. Таму складнікам Года беларускага мыслення павінны стаць «адказы на пытанні» і выбудова новых перспектыў супольнага жыцця, новых ідэалаў і ўтопій. Гэтаму варта прысвяціць падзеі, які звычайна задаюць рытм нашага жыцця: канферэнцыю, летнік, магчыма, гульню. Але гэтыя кропкі напружання не напоўняцца ніякім зместам, калі мы не будзем мець актуальнага асяродка ўтрымання супольнай думкі і супольнага руху. І гэта — універсітэцкі семінар, які з’яўляецца стрыжнем утрымання цэласнасці Года беларускага мыслення Лятучага ўніверсітэта.

Такім чынам, запрашаю ўсіх у Год беларускага мыслення!