Аляксей Андрэеў: Маё пакаленне змяніла тры радзімы, не ўстаючы з крэсла

Личности

Аляксей Андрэеў - літаратар, выдавец, фатограф. Стваральнік рускамоўнага часопіса "Монолог". 8 лістапада 2013 года ў межах цыкла публічных лекцый "Urbi et Orbi", які ладзяць Лятучы ўніверсітэт і Міжнародны кансорцыюм "ЕўраБеларусь", ён прачытае публічную лекцыю "С чего начинается Родина. Гісторыя асабістых адкрыццяў і блытанняў". Пачатак у 18.30, месца правядзення: Галерэя "Ў" (Мінск, прасп. Незалежнасці, 37а). Уваход вольны!

Напярэдадні лекцыі журналіст Глеб Лабадзенка наведалі майстэрню Аляксея Андрэева і пагутарыў з ім на тэму будучай лекцыі. Майстэрня месціцца на Асмолаўцы - у ацалелым пакуль кавалку двухпавярховага паваеннага Мінска ў раёне вуліцы Куйбышава. Тут шмат дрэва, неатынкаваная цагляная сценка, драўлянае кола ад воза, сотні сувеніраў і артэфактаў з вандровак. Пад столлю - колькі кітайскіх ліхтарыкаў і званочкаў, іншыя "ўсходнія" штучкі. Калі ведаць, што спадар Андрэеў выдаў некалькі кніг з вандровак у Кітай і Тыбет, усё складваецца ў лагічны ланцужок. З якога і пачалася размова.

"Свае традыцыі - яны для чалавека шкілет, які трымае яго постаць"

Глеб Лабадзенка: Сур’ёзна захапляецеся Усходам?

Аляксей Андрэеў: Цікаўлюся гэтай тэмай. Бываў там рэгулярна цягам шасці гадоў, летам праводзіў па некалькі месяцаў. Гэта ў нейкім сэнсе пошукі "зямлі абяцанай": добра там, дзе нас няма. З часам разумееш, што чым далей - тым лепей.

- У Беларусі ёсць шмат стэрэатыпаў адносна Кітая. Якія з іх расцярушыліся за час прыбывання там?

- Хутчэй, некаторыя пацвердзіліся - калі згадваць Кіплінга наконт Усхода і Захада. Сярод майго пакалення ў дваццаць з нечым гадоў назіралася павальнае захапленне ўсходняй філасофіяй, мастацтвам. Мы чыталі Канфуцыя, Лао Цзы, Лі Бо, і нам здавалася, што мы там нешта разумеем. Насамрэч, нічога зразумець было немагчыма. Для таго, каб даўмецца гэтага, трэба было даехаць туды і пабачыць, што гэта неверагодна цікавы глыбокі свет з абсалютна дзіўнай культурай. Аднак калі ты жывеш у еўрапейскай, а значыцца, хрысціянскай парадыгме мыслення (хоць бы ты сабе і атэіст), там было адчуванне бранябойнага шкла, якое аддзяляе цябе ад усяго, што там ёсць. Гэтым можна зачаравацца, але зразумець немагчыма.

- Але і цяпер даводзіцца назіраць, калі нашыя людзі слепа пераймаюць некаторыя індыйскія, кітайскія рэчы. Пачынаюць харчавацца, маліцца, арганізоўваць сваё жыццё па той сітэме. Як вы ставіцеся да пераймання таго, што не ўласціва для нашай зямлі?

- Напэўна, стаўлюся з разуменнем... Верагодна, адсутнасць усярэдзіне чалавека асэнсаваных нашых традыцый увесь час кліча некуды і ў нешта. Мне здаецца (не хачу некага крыўдзіць), што гэта такая гульня. Я ведаю многіх людзей, якія жывуць тут і вызнаюць буддызм. Мне цяжка ўявіць сабе... Зараз я пачну некага крыўдзіць. Але гэта ўсё несур’ёзна. Я быў у Тыбеце, у розных кляштарах... Гэта ўсё бязмежна цікава і глыбока. Там ты разумееш, што маеш справы з людзьмі, якія жывуць у глыбокім сутнасным разуменні будовы свету. Ты проста адчуваеш там гэтую глыбіню. Нічога падобнага ў тутэйшых буддыстах я не сустракаў.

- Ці правільна разумею, што лепш наследаваць свае традыцыі, а не слепа пераймаць чужыя?

- Думаю, што свае традыцыі, калі казаць пра Радзіму, яны для чалавека шкілет, хрыбетнік, які трымае яго постаць. Калі гэты шкілет ёсць - цудоўна, калі ён прырастае ўсім, што крыху далей за Радзіму. А калі ён робіцца такім хіцінавым панцырам, які затуляе яго ад свету, то пад ім непазбежна ўтвараецца нешта такое жэлепадобнае, як у слімака.

- Вы некалькі разоў ужылі слова "сваё". Якая глыбіня гэтага "свайго"? Для некага "сваё" пачынаецца з 1990 года, некаму сваё - "Белый аист летит...", некаму - ідэалы БНР, некаму - паўстанне Каліноўскага, некаму - Рэч Паспалітая, некаму - ВКЛ, некаму - Полацкае княства, некаму - балцкія плямёны... Што для вас "сваё"?

- Чамусьці прыгадваецца тут адзін з першых дыскаў "Троіцы" - "Спадчына загінуўшых вёсак". Слухаю гэтыя песні, якія праспяваў Іван Кірчук нават без музычнага аздаблення, і "сваё-чужое" ўключаецца аўтаматычна. Ты на гэта рэагуеш ажно да мурашак па скуры. І разумееш, што з гэтым цябе нешта звязвае. Для мяне гэта было вельмі важна. Насамрэч, чым далей туды - асабліва, калі вядзецца пра музычную культуру, - тым больш узнікае вось гэтае пачуццё роднаснасці. Неверагодна, але аўтэнтычная тыбецкая народная музыка нейкім дзівосным чынам перагукаецца з тым, што спяваў Іван. Наяўнасць у маім жыцці такіх рэчаў, звязаных са словам - вымаўленым, прычытаным, пачутым, праспяваным, - безумоўна, на беларускай мове (сам Аляксей - рускамоўны чалавек, на пытанні адказваў па-руску. - Г.Л.) - яно для мяне вельмі важнае. Калі казаць пра гісторыю - яна ў нас настолькі складаная і супярэлівая... Да таго ж яна ў многім супольная - з сённяшнімі палякамі, з сённяшнімі літоўцамі... У Вільні я таксама адчуваю "сваё", і хай сабе літоўцы не крыўдуюць. Бел-чырвона-белую сімволіку я ўспрымаю як "сваю". Чаго не скажаш пра сучасную дзяржаўную сімволіку. Чаму гэта так? Гэта пытанне да знаўцаў каларыстыкі. Наяўнасць усяго гэтага "свайго" для мяне важнае. Асабліва гэта абвастраецца на адлегласці ад Радзімы - я заўжды маю на тэлефоне 10-15 беларускамоўных песень. Патрэба пачуць іх удалечыні ад Радзімы - як залежнасць ад нікаціну.

"Мне вельмі хацелася б, каб у найбліжэйшай перспектыве беларуская мова сталася адзінай дзяржаўнай"

- Істотным чыннікам, чаму дарослыя людзі, узгадаваныя ў Савецкім Саюзе, не пераходзяць на беларускія рэйкі, бо "нас так вучылі". Маўляў, не чапай ты мяне, дай дажыць жыццё спакойна. Вы прыводзіце ў тэкстах прыклад, што ваша пакаленне вучылі: Расія - наш хаўруснік, усю гісторыю вызваляла нас ад нейкіх захопнікаў. І тут Саюз руйнуецца, вы атрымліваеце праўдзівыя звесткі па гісторыі, і выяўляецца, што ўсё зусім наадварот! Што рабіць людзям, якіх "так вучылі"?

- Са мной прасцей: тая колькасць аб’ектыўных фактаў з нашай гісторыі, якая стала дасяжная, яна змяніла карціну свету, нашых стасункаў з Расіяй і Польшчай. Выявілася, што карціна свету шмат складанейшая, чым нам падавалі ў савецкай школе. Шчыра кажучы, я не думаю, што ў сённяшняй Беларусі ёсць крытычная маса людзей, для якіх значныя тыя савецкія ўяўленні пра гісторыю і нашу краіну. Гэта мінаецца, бо людзі, у якіх значная частка жыцця прайшла ў Савецкім Саюзе, яны сыходзяць. Туга па СССР ці па той сістэме каштоўнасцей тлумачыцца вядомай прымаўкай, што ў дзяцінстве і снег бялейшы, і цукар саладзейшы. Ясна, што 70-гадовы чалавек, які прачынаецца зранку і ў яго ўсё баліць, ён прыгадвае сябе 20-гадовага, калі ў яго нічога не балела. І аўтаматычна ідэалізуе ўсё, што яго атачала. У тым ліку, і міфы пра наша шчаслівае дзяцінства. Але дзяцінства як такое - шчаслівае!

- Вы пішаце, што ўжо тады, патрапіўшы ў Маскву, разумелі, што хоць вы ўсе "савецкія людзі", але вы розныя. Яны - рускія, а вы - не. Калі ўзяць сёння не шараговых грамадзян, якія гавораць нібыта па-руску. Калі ўзяць творчых людзей, як вы апраўдваеце тое, што некаторыя з іх, у тым ліку і вы, працягваюць ствараць тут нешта па-руску?

- Я не апраўдваю і не асуджаю. Мяркую, што калі чалавек мысліць па-руску, па-кітайску ці па-беларуску, то спроба ствараць на іншай мове нешта большае, чым газетная журналістыка (у кепскім сэнсе гэтага слова) - яна не тое, што няшчырая, але вырачаная на правал. На маёй памяці ёсць два прыклады: Набокаў і Бродскі, якія нібыта змаглі сябе рэалізаваць і на той мове, на якой не думалі - па-англійску. Напэўна, таму яны і геніі, каб быць геніяльным выключэннем з правілаў. Мой асабісты праект "Монолог" (штогадовы культурніцкі альманах. - Г.Л.) існуе па-руску толькі таму, што я мыслю на гэтай мове. Яго прыналежнасць да, давайце скажам асцярожна, культуры Беларусі (нават не да беларускай культуры), для мяне яна відавочная, незалежна ад мовы. Хоць мова - гэта вельмі важна. Мне вельмі хацелася б, каб у найбліжэйшай перспектыве беларуская мова сталася адзінай дзяржаўнай. І каб усе наступныя пакаленні не вывучалі, бо вывучаюць толькі замежныя, а ва ўмовах не прымусу, але вельмі разумнай дзяржаўнай палітыкі размаўлялі з дзяцінства па-беларуску. Я спадзяюся, так і будзе. Тым часам, мне далёкі падзел: калі па-беларуску - беларускае, а калі напісанае тут па-руску - рускае. Па-за моваю ёсць нейкія важныя сутнасці, якія нас вызначаюць як нерускіх, нават калі мы размаўляем па-руску. Я зачараваны беларускай моваю! І заўсёды прашу ў размове са мной не пераходзіць на рускую і Адама Глобуса, і Сяргея Дубаўца, і Сяргея Харэўскага, і Севярына Квяткоўскага. Але я не думаю, што мне будзе гэтак жа прыемна размаўляць з людзьмі, якія будуць па-беларуску казаць глупствы. Або калі нехта раве на мяне на трасянцы ў аўтобусе - я не адчуваю ад гэтага асалоды.

- Вы сказалі, што калі чалавек думае па-руску, то для яго натуральна і сваю творчасць выяўляць па-руску. Аднак мы маем вельмі сімпатычныя прыклады, калі рускамоўны паэт Андрэй Хадановіч у пэўны момант свайго жыцця перайшоў на беларускія рэйкі. І цяпер ён - адзін з самых вядомых сучасных беларускіх літаратараў. Тое самае - з філосафам Валерам Булгакавым. То бок ёсць прыклады, калі людзі ў сталым веку рабіліся беларускамоўнымі. Значыцца, узрост - не апраўданне?

- Думаю, пытанне якраз ва ўзросце. Некалі была лекцыя Дзмітрыя Быкава, і студэнты спыталі: "Як вы думаеце, з’язджаць з Расіі ці не?" Ён адказаў: "Колькі вам год? 23? Ну вось калі не 25, то з’язджайце". Чалавек фармуецца і на фізічным, і на духоўным узроўні гадоў да 25. Прыведзеныя вамі людзі - прыклад гэтага, бо іх пераход адбыўся прыкладна тады ці нават раней. Што да мяне, напрыклад, то на сённяшні дзень тая колькасць высілкаў, якія я выдам, каб напісаць нешта па-беларуску, несупастаўная з вынікам. Усё адно я напішу горш, чым па-руску.

"Калі Святлана Алексіевіч не лічыць сябе беларускай пісьменніцай, то, вядома, мы яе сiлаю не вернем у гэтую прастору"

- Адзін з тэзісаў вашай будучай лекцыі - што лічыць Радзімай? Для многіх радзімай застаўся СССР. І калі людзі кажуць "нашы перамаглі" - "нашымі" могуць апынуцца камандай ЦСКА ці Дзімам Біланам. Што рабіць з "нашым", якое ўжо як бы і не нашае, якое абсеклі?

- Мне дык ніхто нічога не абсек. Пушкін - усё адно "мой". Як і Борхес - "мой". Як і Лі Бо - "мой". Ні кітайцы, ні рускія гэтага не забяруць. Жывучы ў рускамоўнай прасторы часоў Савецкага Саюза, мы атрымалі мажлівасць чытаць Борхеса і Картасара на той мове, на якой мы думалі. Стварыць такую якасную школу перакладу было пад сілу толькі імперыі. Таму ўсе яны сталі для мяне "нашымі". Але ЦСКА - дакладна не "мой". Я проста футболам не цікаўлюся! (Смяецца). Я радуюся нейкім перамогам суседзяў у спорце ці дзе там, бо я добры сусед. Але ўспрымаць іх як "сваіх" я не буду. Можа, я такі чалавек, але і перамогам БАТЭ я не асабліва радуюся... А вось атрыманне Алесем Разанавым - на вялікі жаль, гіпатэтычнае - Нобелеўскай прэміі, яно б мяне парадавала.

- ...Раз вы ўжо самі вымавілі гэтае набіўшае аскоміну словазлучэнне...

- Зараз спытаеце пра Алексіевіч? (Смяецца)

- Вы б радаваліся, калі б яна атрымала Нобелеўскую прэмію?

- Так, чаму ж не? Пытанне ў іншым. Калі Святлана Аляксандраўна - на вялікі жаль для мяне – у сілу свайго ладу жыцця ці чаго яшчэ не лічыць сябе беларускай пісьменніцай, то, вядома, мы яе сiлаю не вернем у гэтую прастору. Але калі б яна ўцямна сказала, што хоць яна і піша па-руску, але лічыць сябе пісьменніцай беларускай, мы б маглі парадавацца.

"Калі моладзь не пачне чытаць, хоць бы на якой мове, то лепш бы яна зусім маўчала"

- Чытачам, якія не сутыкаліся з вашым часопісам "Монолог", як бы вы коратка яго апісалі?

-  Гэта прыдуманая мною 17 год таму гісторыя. Дзе пад вокладкаю аднаго часопіса я намагаюся аб’яднаць вельмі розных, але вельмі блізкіх мне людзей. Праект, якія паўжартам заву "антрапалагічным", бо ў першую чаргу мяне цікавіць жывы чалавек, які жыве ў творчасці. Усе гэтыя людзі, нягледзячы на сваю рознасць і рознасць сваіх моў, частка тутэйшай культуры. Бо катастрофа ў чым? Нам толькі здаецца, што маладое пакаленне гаворыць па-руску. Пра што вы кажаце! Яны ўвогуле ні на якіх мовах не гавораць. Яны сядзяць ва "Вконтакте" і дачыняюцца на нейкай дзіўнай мове. І калі дзяржава (не гэтая, а наступная) націсне, і яны зробяць выгляд, што гавораць па-беларуску, - вы спужаецеся! Бо гэта будзе не размова з Глобусам ці Харэўскім. Калі яны не пачнуць чытаць - хоць бы на якой мове, - то лепш бы яны зусім маўчалі. І не чапалі беларускую мову. Якая ўнікальная для мяне тым, што яна літаратурная, уся гэтая гадасць яе не закранула.

- Але ёсць супрацьлеглае меркаванне. Што мова будзе жыць тады, калі на ёй будуць размаўляць міліцыянты і прастытуткі на вакзале. Ці для вас беларуская мова - крыштальны сасуд, толькі для размоў пра высокае?

- І мне б хацелася, каб прастытуткі гаварылі гэтак жа прыгожа, як Харэўскі з Глобусам... Але гэта, на вялікі жаль, немагчыма... Аднойчы ў Кітаі я размаўляў з маладым літаратарам, які піша сучасныя сур’ёзныя творы. А яго дзяўчына - таксама пісьменніца, але кшталту Дар’і Данцовай. І ён дужа перажываў, што яе творы папулярней, хоць яны "лёгенькія". І перажываў, што яго чытачоў не так шмат: кнігі выходзяць накладам "усяго" 30 тысяч асобнікаў. Але яму гэтага хапае - ён жыве, як нашыя паспяховыя бізнэсоўцы! Так заўжды: інтэлектуальную творчасць будзе ўспрымаць 5% насельніцтва. Але ж 5% у Кітаі і 5% у нас - неаднолькавыя лічбы! Таму выжыванне нашых творцаў - нашмат больш складаная задача.

- Вы пішаце, што часопіс "Монолог" - выспа, куды вы ўцякаеце ад невыноснай рэчаіснасці. Якой мусіць быць рэчаіснасць, каб вы ад яе не ўцякалі?

- Давайце скажам вельмі абагулена: еўрапейскай. З утрыманнем Дэкларацыі правоў і свабод чалавека. У Еўропе мне нашмат прасцей кантактаваць з людзьмі, нават калі я не ведаю мовы, чым у Маскве, дзе мяне нібыта ўсе разумеюць. Бо там, у Еўропе, парадыгма чалавечых кантактаў нашмат больш камфортная. Калі і ў нас некалі будзе так, магчыма, і не будзе хацецца ўцякаць. Хоць не думаю, што нават у самай цудоўнай еўрапейскай Беларусі я б пайшоў працаваць у Міністэрства культуры.

ТАКІМ ЧЫНАМ

Публічная лекцыя літаратара, выдаўца, фатографа Аляксея Андрэева
"С чего начинается Родина. Гісторыя асабістых адкрыццяў і блытанняў"
з цыкла лекцый "Urbi et Orbi"
адбудзецца 8 лістапада (пятніца) у 18.30
у Галерэі "Ў" (Мінск, прасп. Незалежнасці, 37а).

Уваход вольны!

UPD.: Відэазапіс публічнай лекцыі: