Валянціна Кірылава: Свет адчыняе ўсе дзверы на пароль “Шагал-Малевіч-Віцебск”

На конкурс гарадскіх рэкрэацыйных зон “Азбука-УНОВІС” у Віцебску падалі работы 36 чалавек. Роўна столькі, колькі было сяброў легендарнага мастацкага аб’яднання пачатку 20-х гг. мінулага стагоддзя.

Пра рэальныя складнікі гэтага нечаканага супадзення, месца УНОВІСа ў лёсе Беларусі і працу з яго спадчынай распавядае Валянціна Кірылава, куратар праекта па папулярызацыі дзейнасці легендарных мастакоў.   

– Валянціна, з чаго ўсё пачалося?

– Віцебская мастацкая вучэльня была запачаткавана Маркам Шагалам у 1919 г., і яна стала яскравым прыкладам адносін яго пакалення да новага жыцця. Практычна ўсе канцэптуальныя змены, якія адбыліся ў той час у сацыяльнай прасторы Віцебска, звязаныя з ёй. Потым да Шагала далучыўся архітэктар Эль Лісіцкі, мастакі Вера Ермалаева, Казімір Малевіч. Прыезд апошняга з  Масквы – успрынялі як новы этап, своеасаблівы сімвал. І ў снежні 1919 г. мастакі правялі вялікую акцыю, прысвечанаю юбілею Таварыства па барацьбе з беспрацоўем. Так супрэматызм Малевіча выйшаў у горад, у адкрытую прастору – атрымалася новае ўяленне пра мастацтва. Натхнёныя, студэнты і іх выкладчыкі  зрабілі ў лютым наступнага года новыя акцыі, якія былі прынятыя супольнасцю Віцебска “на выдатна”. І пасля гэтага і ўзнікла ідэя Паслядоўнікаў. Яны, “Утвердителей нового искусства”, або УНОВІС адкрыта пераймалі канцэпцыю, стыль і падыходы Малевіча, Ермалаевай, Лісіцкага і іншых вядомых на той час мастакоў.

Менавіта з запачатканнем УНОВІСа ідэі Эля Лісіцага – перавесці супрэматызм Малевіча з плоскасці ў аб’ём – пачалі набываць жыццё. Што стала асновай новых накірункаў у сучаснай архітэктуры, дызайне, літаратуры, тэатры і інш. УНОВІС зафіксаваў тэарэтычныя роздумы і палажэнні сваіх стваральнікаў, прад’явіў свету новае ўсведамленне культурнага працэсу. І таму не дзіўна, што дзеячы Віцебскай школы увайшлі маштабнымі постацямі ў сусветную мастацкую культуру. 

– Чаму нам трэба даказваць іх маштаб і сабе, і іншым?

– Бо практычна ўвесь час існавання савецкай прасторы гэтыя імёны, Школа былі забароненыя. Пасля 1935 г. у Савецкім Саюзе не адбывалася выстаў авангарднага накірунку, амаль што да пачатку Перабудовы. Толькі ў канцы 80-х гг. адкрыліся архівы, фонды, дзе можна знайсці патрэбныя матэрыялы. З іх мы і даведаліся, што шматлікія ўдзельнікі УНОВІСА былі рэпрэсаваныя. Цяжка хворыя Казімір Малевіч і Эль Лісіцкі пазбеглі растрэлаў. Цяпер відавочна: чым больш нашых мастакоў шанавалі за мяжой, тым больш яны былі гнаныя на радзіме.

Увогуле, увесь свет успрыняў напрацоўкі УНОВІСА як асноўную праграму развіцця мастацтва і, напэўна, і зараз трымаецца іх. Школа Баўхаўс, Школа Райта, Музей Саламона Гугенхайма, Нью-Ёркскі музей сучаснага мастацтва (МоМА), Цэнтр Жоржа Пампіду – ўсе гэтыя адметныя комплексы лічылі і лічаць за гонар распавядаць свету пра значнасць накірунку, які быў запачаткаваны і развіты ў Віцебску. На дасягненнях віцебскім мастакоў пабудавана значная частка візуальнай культуры свету. І беларусы ўсё яшчэ адкрываюць для сябе гэты факт.

– У чым канкрэтная сувязь паміж Музей Пампіду ці МоМА і Віцебскам?

– Частка мастацкіх прац прадстаўнікоў УНОВІСА пасля выставы 1922 г. у Германіі была прыдбана – засталася ў Еўропе. Частка перавезена ў Нью-Ёрк, дзе становіцца пачаткам экспазіцыі МоМА. Сёння там для віцебскіх работ прадастаўлены цэлыя залы: можна паглядзець карціны, азнаёміцца з біяграфіяй мастакоў, дакументамі, датычнымі дзейнасці УНОВІСа. Напрыклад, калі ў 1927 г. Малевіч прадстаўляў выставу ў Германіі, ён падрыхтаваў 27 навуковых табліц. З дапамогай якіх тлумачыў, як, напрыклад, адраджэнне перайшло ў барока, барока ў класіцызм і гэдак далей. Пяць з гэтых табліц таксама трапілі ў фонды музея МоМА, сёння яны выстаўляюцца ў спецыяльнай зале на рэгулярнай аснове. Падобная гісторыя і з Цэнтрам Пампіду: працы Малевіча сталі часткай  яго экспазіцый.

На сённяшні дзень у свеце шмат уплывовых фондаў, вялікіх міжнародных супольнасцей, якія аб’ядноўваюць людзей, звязаных з мастацтвам. І гэтыя фонды носяць імёны сяброў УНОВІСА.

– Атрымліваецца, УНОВІС і Віцебск паўплывалі на ўвесь свет.

– Так, і сёння ключавы пропуск беларуса ў культурнае асяроддзе свету – пароль “Шагал-Малевіч-Віцебск”. Але ў Беларусі шмат прыходзіцца даказваць і даводзіць, хаця значна менш, чым раней. Вялікую ролю ў справе папулярызацыі адыграла тое, што дзесяткі год таму наша бачанне падзялілі вядучыя беларускія літаратары. Нам дапамагалі Рыгор Барадулін, Васіль Быкаў. Яны прыязжалі ў Віцебск на навуковыя чытанні, а кніжкі пра УНОВІС, якія мы выдавалі – падпісвалі сваімі імёнамі. Каб мы маглі казырнуць гэтым подпісам у высокім кабінеце. (Зараз гэтыя кніжкі – у фондах Віцебскага цэнтра сучаснага мастацтва). З 1991 па 1998 гг. мы штогод ладзілі мастацка-даследчыя вандроўкі па Віцебшчыне. І Барадулін, і Быкаў бралі ў іх удзел.

– У рамках праекта CHOICE вы папулярызуеце дзейнасць кожнага з 36-ці  ўновісаўцаў?

– За два гады дзейнасці праекта гэта немагчыма. Але мы зрабілі наступнае: на грамадскім транспарце размясцілі эскізы Казіміра Малевіча, Ніны Каган і Мікалая Суэціна. Менавіта тыя працы, што былі змешчаны на трамваях на святкаванні 1 траўня 1920 г. У нашым выпадку дадаўся яшчэ і тралейбус. Дарэчы, арыгіналы гэтых прац захоўваюцца ў Трэцьякоўцы і ў іншых сусветных музеях.

Сённяшні трамвай не такі, якім ён быў амаль 100 год таму: нам прышлося адаптаваць эскізы. Таксама да іх мы дадалі звесткі пра мастакоў, лозунгі таго часу. Трамваі і тралейбус будуць ездзіць па горадзе 3 гады – маецца дамоўленасць з Віцебскім гарвыканкамам. Раз-пораз маршруты будуць мяняцца. Ужо зараз і апытанні, і вонкавае назіранне паказваюць, што віцяблянам грамадскі транспарт, аздолены такім чынам, прышоўся да густу.

– Відавочна, так умацоўваецца віцебская ідэнтычасць. А як захаваць сам канцэпт УНОВІСа?

– Мы правялі адзінаццаць адукацыйным мерапрыемстваў – назвалі гэты блок “Акадэмія УНОВІС”. У “Акадэміі…” прадстаўнікі навуковага віцебскага асяродка і слухачы разглядалі гісторыю і значнасць мастацкай і педадагічнай спадчыны Віцебскай школы. Заняткі запісалі на відэа. “Акадэмію УНОВІС” з верасня працягнем, бо вельмі шмат жадаючых.

Правялі конкурс “Азбука УНОВІС” – конкурс эксізаў і прапаноў па аздабленню горада пляцоўкамі ў адпаведным стылі. Свае працы даслалі 100 удзельнікаў з чатырох краін – усяго 36 праектаў. Журы, якое было сфармавана з прадстаўнікоў кафедраў дызайну Віцебска, Мінска, Санкт-Пецярбурга адабралі 10-ць праектаў для ўдзелу ў другім туры. Гэтая дзясятка трымала абарону – кожны публічна адстойваў свой праект. У рэшце былі вылучаны пераможцы, і яны атрымалі свае прызы.

Прапановы ад горада на канкрэтную рэалізацыю.атрымала адна з работ, якая зменіць аблічча Віцебска – праект архітэктара Аліны Дружынінай. Ён дасць другое жыццё 31-ай сярэдняй школы і прылеглага да яе мікрараёна. Нас вельмі цешыць, што мы ўжо атрымалі падтрымку ўсіх афіцыйных асоб, з кім трэба было гэты праект ўзгадніць. Па рэалізацыі мы ўбачым канцэптуальныя змены на цэлай тэрыторыі, рэнавацыю асяроддзя: школы, пляцоўкі каля яе, тэрыторыю прылеглай вуліцы – Маскоўскага праспекта.

“Азбука УНОВІС” таксама будзе праводзіцца ў наступным годзе. Напрыклад, мы хочам на падставе гарадской гістарычнай спадчыны надаць грамадскаму транспарту ў Віцебску адметны выгляд. Яшчэ распрацавалі два новых турыстычных маршрута, увялі ў пешаходную экскурсію шэсць новых месцаў (першай акцыі УНОВІСа, трамвайна-тралейбуснае дэпо і інш.).

– Я чуў, была ідэя надаць УНОВІСу статус аб’екта нематэрыяльнай спадчыны?

– Нам ужо вельмі пашчасціла, што Еўрапейскі культурны фонд унёс УНОВІС у свой спіс. Але каб стаць аб’ектам спадчыны ў Беларусі, а потым яшчэ падцвердзіць гэты статус у ЮНЕСКА, неабходна падрыхтаваць шмат дакументаў. Над гэтым праца зараз і ідзе. Адна з яе асаблівасцей у тым, што ў дакументах у Беларусі зараз няма адпаведнага раздзела, куды можна ўнесці УНОВІС. Бо гэта і матэрыяльная, і адначасова нематэрыяльная спадчына, і тэхналогіі…  Але ўдумлівы падыход экспертаў дапаможа пераадолець казус.

– Хто асноўны рухавік ідэі УНОВІС – людзі, якія лічаць гэты здабытак асабістай спадчынай, ці інстытуты?

– У першую чаргу, канешне, люді, якія потым натхняюць інстытуты і скіроўваюць іх працу ў патрэбным кірунку. Віцебскае аддзяленне Беларускага саюза мастакоў, кафедры дызайна віцебскіх універсітэтаў, Віцебскі абласны архіў, нашыя музеі – усіх немагчыма пералічыць! Але варта адзначыць, што нас моцна падтрымлівае мясцовая ўлада. Цяпер нікому, хто пачынае працаваць ва ўладных структурах, не трэба з азоў тлумачыць, што такое УНОВІС.

– Ці сустракаюцца яшчэ віцябляне, якія кажуць, што яны намалююць квадрат не горш за Малевіча?

– Такія людзі заўсёды будуць, але да іх меркавання можна не прыслухоўвацца. Бо яны думаюць толькі сённяшнім днём, не канцэптуальна, не гістарычна. Усё існавала да таго, як было некім абазначана. І мора існавала без нашага ўдзелу, пакуль Іван Айвазоўскі не перанёс яго на холст. З’явы былі спрадвеку, але іх соцыякультурнае асэнсаванне залежыць ад таго, якое ў канкрэтны момант гісторыі ім надаецца разуменне. Эмблема праекта CHOICE – Cultural Heritage: Opportunity for Improving Civic Engagement, у рамках якога мы рэалізуем свой праект, гэта таксама два квадрацікі. Але ж квадрат існаваў і да таго, як эмблема і яе сэнс былі створаны. 

____________________________________________________________________________________________

Даведка “ЕўраБеларусі”: 

Міжнародны праэкт "CHOICE — Cultural Heritage: Opportunity for Improving Civic Engagement" рэалізуецца Асацыяцыяй агенцтв мясцовай дэмакратыi ALDA (Францыя) сумесна з Міжнародным кансорцыумам "ЕўраБеларусь" (Лiтва).

Праект разгортваецца ў Беларусі, Украіне, Малдове і Арменіі ў межах праграмы ЕС "Усходняе партнёрства" пры iнфармацыйнай і кансультацыйнай падтрымцы арганiзацый-партнёраў:

Цэнтра культурнага менеджменту (Львоў, Украіна);

Нацыянальнага камітэта ICOM (Кішынёў, Малдова);

Адукацыйна-даследчага фонда Millennium (Ерэван, Арменiя);

Грамадскага аб’яднання "Цэнтр сацыяльных інавацый" (Мінск, Беларусь).

Беларуская частка праекта — "CHOICE-Беларусь: спадчына i сучаснасць" — грунтуецца на каштоўнасці культурнай спадчыны як рэсурсу для ўмацавання і развіцця сучаснай беларускай ідэнтычнасці і еўрапейскага цывілізацыйнага выбару Беларусі. Арганiзатары праекта маюць мэтай надаць імпульс пашырэнню разнастайнасці інавацыйных падыходаў і ініцыятыў па ўвядзенні культурнай спадчыны Беларусі ў сучаснае культурнае жыццё беларускага грамадства.