Спадчына – гэта дзеяслоў. У Мінску падвялі вынікі працы праекта CHOICE

Фота Службы інфармацыі "ЕўраБеларусі"

Ці патрэбна Беларусі “грамадскае міністэрства культуры” і “ашмянская хартыя” па абыходжанні з гісторыка-культурнымі каштоўнасцямі?

У Мінску адбылася адкрытая дыскусія на тэму: "Культурная спадчына і сучаснасць: фармаванне новай суб’ектнасці?" Нагодай для абмеркавання стала прэзентацыя напрацовак у сектары гісторыка-культурнай спадчыны, зробленыя цягам амаль двух год разгортвання праграмы CHOICE: Cultural Heritage — Opportunity for Civic Engagement. Асаблівая ўвага надавалася магчымасцям фармавання новай, грамадзянскай суб’ектнасці ў вырашэнні супольных прафесійных пытанняў аховы і інтэрпрэтацыі нашай спадчыны. На сайце “ЕўраБеларусі” вялася прамая трансляцыя дыскусіі.

Каардынатар CHOICE Таццяна Пашавалава нагадала, што праграма распрацоўвалася пры падтрымцы Еўразвязу для чатырох краін – Украіны, Беларусі, Арменіі і Малдовы. Яна распавяла пра мэты і формы працы праекту.  Сярод іх – у тым ліку падтрымка недзяржаўных культурных арганізацый і прафесійных супольнасцяў у рэалізацыі інавацыйных праектаў па ахове і актуальнай інтэрпрэтацыі культурнай спадчыны.

Таццяна Пашавалава.

Палітолаг, дырэктар Цэнтра еўрапейскай трансфармацыі Андрэй Ягораў прадставіў свой даклад, у якім паспрабаваў падагульніць становішча з захаваннем культурнай спадчыны і зрабіць прапановы для грамадзянскай супольнасці адносна працы ў гэтай галіне.

На думку Андрэя Ягорава, для любых даследванняў у галіне культуры ў Беларусі існуе недахоп статыстычных дадзеных, няма спецыяльнай аналiылiтыкi.

Калі разглядаць сітуацыю ў разрэзе культурнай спадчыны і эканомікі, важна ўключэнне аб’ектаў спадчыны ў гаспадарчы зварот (купля-продаж аб’ектаў, стварэнне на іх працоўных месцаў, разгляд спадчыны як фактара развіцця рэгіёнаў і тэрыторый, а таксама турызму). Але тут існуюць дзве праблемы. Першая – моцная рэгламентаванасць гэтай сферы, звязаная з асаблівым абыходжаннем з аб’ектамі спадчыны, што ў цэлым правільна, але ў той жа час стрымлівае інвестараў укладвацца ў гэтыя аб’екты. Другая – пераацэнка значэння турызму, калі ўся эканамічная дзейнасць з аб’ектамі спадчыны разглядаецца выключна як турыстычны патэнцыял, што значна звужае магчымага эканамічнага выкарыстання аб’ектаў культурнай спадчыны.

Аксана Шэлест, Андрэй Ягораў, Сцяпан Стурэйка, Уладзімір Мацкевіч.

Культурная спадчына – заўсёды аб’ект павышанай канфліктнасці з нагоды ўласнасці і валодання, рознасці інтарэсаў выкарыстання аб’ектаў, рознасці каштоўнасцяў. Мы часта сутыкаемся з этычнымі ўяўленнямі і спрэчкамі, як правільна рэканструяваць аб’екты, узнікаюць  канфлікты грамадскіх прыярытэтаў, калі розныя супольнасці бачаць аб’ект у розным выкарыстанні. З канфлктамі, звязанымі з тэхнікамі і методыкамі правядзення работ на аб’ектах. Гэта адбываецца з той прычыны, што ў Беларусі слаба развіты інстытут медыяцыі і вырашэння канфліктаў, мяркуе Андрэй Ягораў. Розныя групы не могуць дамовіцца паміж сабой, і ў выніку дзяржава вырашае канфлікт адміністрацыйным спосабам.

Апроч адсутнасці механізмаў палітычнага дыялогу мы надаем мала ўвагі міжнароднай гісторыка-культурнай палітыцы.

“У прыватнасці, Беларусь шмат губляе, недастаткова працуючы са спадчынай ВКЛ і не адстойваючы свае культурныя брэнды, якія ўсё часцей прысвойваюцца Літвой, Украінай і іншымі дзяржавамі”, – зазначае дырэктар ЦЭТ.

Яшчэ адна з асаблівасцяў – слабае ўзаемадзеянне розных суб’ектаў у фармаванні і рэалізацыі культурнай палітыкі ў Беларусі пры дамінаванні экспертна-арыентаванага падыходу да вырашэння пытанняў культурнай спадчыны. Наша заканадаўстыа ў многім разглядае культурную палітыку як кіраванне асобым тыпам вытворчасці. Пры гэтым адсутнічае стратэгія культурнага развіцця гарадоў і рэгіёнаў. Часта дзяржава звяртае ўвагу на каштоўнасці, унесеныя ў Дзяржаўны рэестр, пакідаючы па-за ўвагай шэраг іншых аб’ектаў.

Падобнае становішча прыводзіць да рэдукцыі ў галіне культурнай палітыкі. У якасці прапановы Андрэй Ягораў заклікаў да стварэння “грамадскага міністэрства культуры”. Гаворка тут, перадусім, не пра ўстанову, а пра мысленне, фармаванне грамадскага фокуса кіравання сферай культурнай спадчыны ў дадатак да фокуса дзяржаўнага кіравання. Пры гэтым любая дзейнасць, накіраваная на аб’екты спадчыны, павінна весці да іх устойлівага ўтылітарнага выкарыстання ў рэальных умовах.

Асноўная задача “грамадскага міністэрства культуры” – праца з развіццём сацыяльнага ўяўлення наконт аб’ектаў спадчыны і яе сацыякультурным складнікам. Для гэтага трэба выкарыстоўваць працэс адвакатавання як  масіў крэатыўных праектаў. Яшчэ адна задача – дапаўненне і развіццё дакументаў аб сацыякультурнай спадчыне, у тым ліку міжнародных, такіх як хартыя “Аб прынцыпах сацыякультурнай дзейнасці ў сферы гісторыка-культурнай спадчыны”. Чаму б не стварыць уласную “ашмянскую” ці “бабруйскую хартыю”?..

Уладзімір Мацкевіч, Ігар Чарняўскі.

Філосаф і метадолаг Уладзімір Мацкевіч цягам многіх гадоў займаецца тым, што вызначаецца як "праграма культурнай палітыкі". Але да культуры ён ставіцца як да таго, што павінна быць пераадолена.

“Выйсці за межы вядомага ў галіну невядомага, са створанага ў галіну нястворанага. Інавацыі, творчасць я лічу галоўным элементам културнай палітыкі. Спадчына – гэта не толькі тое, што раптам засталося, а тое, да чаго мы ставімся нейкім чынам: ці бярэм з сабой у будучыню, ці не бярэм. Гэта тое, што будзе складаць нейкую частку будучыні”, – кажа эксперт.

З іншага боку, разважае ён, спадчына – гэта нешта “нічыё”, тое, на што мы сквапімся як на сваё. Такая парадаксальнасць спадчыны з’яўляецца крыніцай канфлікту.

“Калі б мы разумелі, што мы – гэта суб’екты, нацыя, народ, у нас не было б канфліктаў. Але мы гэтага не разумеем, мы супрацьпастаўляем грамадства дзяржаве і ўсе прэтэндуем на гэтую спадчыну кожны са сваёй пазіцыі пры адсутнасці ўмення размаўляць з іншымі пазіцыямі, умення прымаць чужую пазіцыю. Гэта вядзе да таго, што мы маем у нашай краіне і з матэрыяльным бокам культуры, і з яе духоўным складнікам. Справа не ў помніках, а справа ў тым, што мы можам ці не можам рабіць са сваёй галавой. Перад тым, як брацца за рэстаўрацыю помнікаў, трэба спачатку навесці парадак у сваёй галаве”.

Рэстаўратар, кіраўнік праектнага бюро беларускага камітэта ICOMOS Ігар Раханскі засяродзіўся на прапанове Андрэя Ягорава аб стварэнні ўласнай “хартыі”.

“Дакумент, які б выражаў перадусім этычную сістэму адносін да спадчыны – такую хартыю трэба свараць. Але хартыя, як і спадчына, гэта не назоўнік, гэта дзеяслоў.  Ствараючы хартыю, будзем спадзявацца, што хартыя створыць нас”, – зазначыў ён.

Ігар Чарняўскі, Антон Астаповіч, Ігар Раханскі.

А вось старшыня Беларускага добраахвотнага таварыства аховы помнікаў гісторыі і культуры Антон Астаповіч сумняецца ў неабходнасці стварэння “грамадскага міністэрства культуры”.

“Мы можам зрабіць шмат структур, але ці будуць яны працаваць? Трэба больш ушчыльняць кардынацыю паміж аб’яднаннямі, якія ўжо працуюць. У першую чаргу, пакуль не будуць нармальна працаваць тэрытарыяльныя органы ўлады, Мінкульт нічога не зробіць. Мы не павінны чакаць, пакуль народзім хартыю, грамадскія аб’яднанні павінны ствараць пэўныя прапановы па зменах і дапаўненнях і ў заканадаўства, і ў тэхнічныя нормы. Лакальная супольнасць нават на стадыі папулярызацыі кепска працуе. У тым, што аб’екты не ахоўваюцца дзяржавай – не віна дзяржавы, вялікая адказнасць тут ляжыць на грамадстве. Любая фізічная і юрыдычная асоба можа рабіць прапановы па наданні аб’екту статуса гісторыка-культурнай каштоўнасці. Пакуль мы не выраўняем разрыў паміж Мінскам і рэгіёнамі, ніякае “грамадскае міністэрства культуры” не дапаможа”, – перакананы Антон Астаповіч.

“Калі мы кажам пра грамадскасць і культурную спадчыну, на які аб’ект мы скіроўваем увагу? Гэта і няправільная рэстаўрацыя, і Курапаты, і нематэрыяльная спадчына, і тое, што ў спісах, і тое, што не. Як адрозніць рэчаіснасць ад балбатні ў фэйсбуку? – задаецца пытаннем культурніцкі антраполаг Сцяпан Стурэйка. – Я прапаную лічыць спадчыну працэсам. Ён узнікае, калі нейкае аб’яднанне людзей прысвойвае як спецыфічна сваё нешта матэрыяльнае ці нематэрыяльнае і прадпрымае пэўную дзейнасць. Няма ніякай спадчыны без гаспадара. Любая дзейнасць – пастаяннае аспрэчванне права ўласнасці, іншага прысваення. Культурная палітыка дзяржавы зводзіцца да адміністравання, ідэалогіі, кантролю, але, па сутнасці, яе няма – і гэта добра”.

Андрэй Ягораў, Сцяпан Стурэйка, Уладзімір Мацкевіч.

Экс-загадчык Упраўлення па ахове гісторыка-культурнай спадчыны Міністэрства культуры Беларусі Ігар Чарняўскі акрэсліў дзве глабальныя праблемы: наяўнасць сродкаў і прафесійны ўзровень удзельнікаў працэса аховы спадчыны. Таксама ён адзначыў, што ў Беларусі амаль няма якаснай прафесійнай рэстаўрацыі, што не толькі ўплывае на ўзровень захавання культурнай спадчыны, але і палохае інвестараў. На думку Ігара Чарняўскага, у нас дастаткова грамадскіх арганізацый, якія займаюцца аховай аб’ектаў спадчыны, але няма органа, які б каардынаваў іх працу.

Па-за межамі экспертнай дыскусіі засталося яшчэ шмат пытанняў і прапаноў. Рэфлексія па выніках працы праекта CHOICE яшчэ наперадзе, але ўжо цяпер зразумела, што грамадзянская супольнасць мусіць больш актыўна ўключацца ў працэс захавання культурнай спадчыны.

Даведка “ЕўраБеларусі”: Міжнародны праэкт "CHOICE — Cultural Heritage: Opportunity for Improving Civic Engagement" рэалізуецца Асацыяцыяй агенцтв мясцовай дэмакратыi ALDA (Францыя) сумесна з Міжнародным кансорцыумам "ЕўраБеларусь" (Лiтва).

Праект разгортваецца ў Беларусі, Украіне, Малдове і Арменіі ў межах праграмы ЕС "Усходняе партнёрства" пры iнфармацыйнай і кансультацыйнай падтрымцы арганiзацый-партнёраў:

Цэнтра культурнага менеджменту (Львоў, Украіна);

Нацыянальнага камітэта ICOM (Кішынёў, Малдова);

Адукацыйна-даследчага фонда Millennium (Ерэван, Арменiя);

Грамадскага аб’яднання "Цэнтр сацыяльных інавацый" (Мінск, Беларусь).

Беларуская частка праекта — "CHOICE-Беларусь: спадчына i сучаснасць" — грунтуецца на каштоўнасці культурнай спадчыны як рэсурсу для ўмацавання і развіцця сучаснай беларускай ідэнтычнасці і еўрапейскага цывілізацыйнага выбару Беларусі. Арганiзатары праекта маюць мэтай надаць імпульс пашырэнню разнастайнасці інавацыйных падыходаў і ініцыятыў па ўвядзенні культурнай спадчыны Беларусі ў сучаснае культурнае жыццё беларускага грамадства.