Курт Вулхайзер: Мова набыла прэстыж, але не хапае сапраўднай беларускай адукацыі

Вядомы амерыканскі лінгвіст адзначае прагрэс у справе адраджэння беларускай мовы.

Напярэдадні публічнай лекцыі ў Лятучым універсітэце, якая адбудзецца сення, 27 жнiўня, вядомы амерыканскі лінгвіст Курт Вулхайзер, які прымае ўдзел ў Міжнародным з'ездзе славістаў у Мінску, паразважаў у размове са Службай інфармацыі "ЕўраБеларусі" пра праблематыку беларускай мовы ў кантэксце сітуацыі з рэгіянальнымі мовамі Еўропы ўвогуле. Мова і дзяржаўнасць - Я б сказаў, што ў гэтай частцы Еўропы, бадай, што праблема "мова-дзяржаўнасць" важней, чымсьці на Захадзе кантыненту. Усім вядома, што ёсць нямецкамоўная (са сваімі, канешне, моўнымі адметнасцямі) Аўстрыя, Ірландыя са сваёй ангельскай, Шатландыя са сваім варыянтам той жа ангельскай. Так што ў агульнанацыянальным плане Беларусь не нейкае выключэнне з існуючага парадку рэчаў. Проста ва Ўсходняй Еўропе, дзе заўсёды мова была даволі звязаная з ідэяй дзяржаўнасці, асабліва для бездзяржаўных на той ці іншы момант народаў, сітуацыя больш складаная. Але, як мне здаецца, у сучасным свеце няма адзінага шляху да дзяржаўнасці, да нацыянальнай адметнасці. Нацыянальная адметнасць, дарэчы, адлюстроўваецца не толькі ў мове. Здаецца, што сітуацыя з ідэнтыфікацыяй у Беларусі цягам апошніх гадоў лепшае, бо ўсё менш жыхароў лічаць сябе расейцамі. Нават калі звяртацца да афіцыйных дадзеных апошніх перапісаў. Тут вельмі дарэчы параўнанне з шатландскай сітуацыяй, дзе шатландская мова павінна канкураваць з такой вось, я б сказаў, глабальнай ангельскай мовай. У выпадку Беларусі сітуацыя ўсё ж такі, на маю думку, больш лягчэйшая, бо расейская мова змагаецца за дамінуючую ролю толькі на прасторах былога СССР. Прагрэс - Ёсць вельмі станоўчыя зрухі. Напрыклад, стаўленне моладзі да мовы. Як мне падаецца, вельмі прыязнае, нават калі малады чалавек сам не ёсць яе носьбітам. Сачу за беларускай літаратурай, якая, на маю думку, безумоўна, жыве, развіваецца, становіцца больш еўрапейскай і актуальнай. На жаль, не так часта бываю ў Беларусі. Апошні раз быў тут у 2009-м, а да гэтага - у 2000 годзе. Шмат што змянілася. Бо першы раз я быў у Беларусі на пачатку 90-х гадоў - і пабачыў страшна абыякавае стаўленне моладзі да мовы. Гэта мяне проста ўразіла. І дагэтуль шмат абыякавых тут да мовы людзей, але ўсё ж стаўленне да яе другое. Гэта ўжо не сялянская мова, а мова, я б сказаў, культурнай эліты. Новыя беларускамоўныя - Тэма майго новага даследавання - новыя беларускамоўныя, то бок тыя людзі, што выхоўваліся ў расейскамоўных сем'ях, але свядома перайшлі пазней на беларускую мову. Я чытаў вельмі цікавыя даследаванні заходніх сацыялінгвістаў пра так званых новых носьбітаў рэгіянальных моваў Заходняй Еўропы - там, дзе зараз ідзе актыўны працэс адраджэння гэтых моваў. Напрыклад, галісійская мова ў Гішпаніі, валійская ў Англіі, ірландская, гэльская ў Шатландыя і сама шатландская. Дык вось, гэтыя новыя носьбіты - гарадскія па паходжанні і выраслі ў сем'ях, дзе гаварылі на мове большасці ці больш прэстыжнай, скажам так, агульнанацыянальнай мове гэтай краіны. Тут узнікаюць розныя канфлікты, бо, як аказваецца, носьбіты з дзяцінства гэтых рэгіянальных моваў вельмі часта ставяцца да новых носьбітаў не вельмі добра - яны іх не прымаюць. Гэта ўскладняе працэс адраджэння мовы, бо супольнасць носьбітаў не вельмі адкрытая, новых лічаць чужымі і ставяцца да іх непрыязна. Калі я браўся за даследаванне, то хацеў даведацца пра досвед новых беларускамоўных. І тут уражвае тое, што ў большасці выпадкаў мае беларускія інфарманты нават не ведалі, хто з іх сяброў новы носьбіт, а хто носьбіт ад нараджэння. Для іх гэта неістотна, таму тут зусім іншая сітуацыя, чым у той жа Галісіі, і іншая ў лепшым сэнсе, бо няма таго супраціву паміж "новымі" і "старымі" беларускамоўнымі. Станоўчая сітуацыя, я лічу. Можна лёгка далучыцца да супольнасці беларускамоўных. Я таксама праводжу падобныя даследаванні ва Ўкраіне, і менавіта ва Ўсходняй Украіне, бо там вельмі падобныя праблемы. Цікава, што новыя беларускамоўныя кажуць пра тое, што стаўленне да іх выбару ў сям'і, сярод сяброў, проста на вуліцы - збольшага пазітыўнае. Выпадкі негатыўнага стаўлення - адзінкавыя, паводле маіх інфармантаў. Таму пераход на беларускую мову быў, можна сказаць, для іх лягчэйшы, бо ёсць пэўная падтрымка. То бок падтрымка і ад тых, хто сам яшчэ негатовы размаўляць. Не ведаю, ці будзе калі-небудзь у Беларусі большасць беларускамоўных, але палова на палову - гэта рэальна магчыма ў беларускіх умовах. Толькі сапраўдная беларускамоўная адукацыя - Вось, напрыклад, сітуацыя ва Ўкраіне. Нават калі ў паўсядзённым жыцці, у сям'і не размаўляюць на ўкраінскай мове, то ў соцыўме - вельмі лёгка пераходзяць на яе. Гэта ўсё - школа. Каб школа была сапраўды беларускай, то сітуацыя была б кардынальна іншай. Возьмем да прыкладу Ірландыю. Пасля атрымання незалежнасці ў навучанне была ўведзеная ірландская мова - але толькі як прадмет. Астатнія прадметы выкладаліся на ангельскай мове. Але ж справа ў тым, што мову нельга выкладаць як матэматыку, біялогію ці хімію. Патрэбнае пагружэнне ў мову. А гэтага можна дасягнуць толькі перавёўшы ўвесь навучальны працэс на беларускую мову. Таму калі б была сапраўдная беларуская адукацыя, то сітуацыя была б, прыкладна, як у Кіеве. Дзе дома, магчыма, размаўляюць і на расейскай, але пры гэтым выдатна ведаюць і без цяжкасцей карыстаюцца ў соцыўме ўкраінскай мовай.